Biseda “të pakryera” me babanë (PKSH-ja 3)

 

(vijim)

Unë: Vendimi përfundimtar ma merr mendja që të dërmoi?

Ai: Më pak se sa e mendoja. Ndoshta isha më i qetë dhe e prisja që do ndodhte. Në të njëjtën kohë, nuk më kishin lëvizur nga drejtor i Muzeut. Kisha filluar edhe t'ju shmangesha përplasjeve të drejtpërdrejta me "çinovnikët" e Partisë.

Unë: Aq të pakulturuar ishin Shambllinjtë, Gaqo Pisha, Petrit Dumja, Myftar Grabocka dhe "çinovnikët" e tjerë.

Ai: “Shambllinjtë“ (Ollga, Kiçua, Raqi dhe Peti), nuk kishin pasur mundësi të shkolloheshin. Ata kishin qënë shumë aktivë në lëvizjen komuniste, kuptohet sipas atij komunizmi që mund t’ju "rructe" mendja e tyre. Dy të parët ishin komunistë të orëve të para, ndërsa më të rinjtë, të vitit 1942. Megjithatë, qenia në Parti, sidomos në kohë lufte, nuk të ndihmon as të shkollohesh dhe as të paisesh me kulturë. Edhe pas Clirimit, duke patur poste me rëndësi dhe ndoshta edhe paaftësi për të kryer shkolla, gati të gjithë, nuk kryen studime të plota, megjithëse si militantë të flakët Partie, mund të studionin kudo në Lindje. Kur jepja Historine e Partisë së Partisë Komuniste të BS, në gjimnazin e Korçës si mësues i jashtëm, në një nga mësimet rreth parimeve të Leninit mbi zhvillimin e industrisë së rëndë, si degë me përparësi për zhvillimin e vendit, e theksova që të gjithe vendet, edhe Shqipëria, duhet te kete si parim kryesor të  zhvillojë industrinë e prodhimit të makinave  si industri kryesore, që të forcon ekonomikisht e të bën të pavarur. Dy ditë më vonë, më thirri në komitet Raqi Shamblli e më hoqi vërejtje, që kërkoja pavarësinë ekonomike të vendit, kur ne kishim Bashkimin Sovjetik, që do na ndihmonte për çdo gjë! Kur i tregova se ku e kisha lexuar dhe që ishte një nga pikat bazë të ekonomisë politike të socializmit, murmuriti nëpër dhëmbë dhe dolëm nga zyra.  E njëjta gjë vlente edhe për oficerin madhor të asaj kohe, Petrit Dume.

Unë:  Në fillimin e viteve '90, kam takuar rastësisht një nga trashëgimtarët e ish-Valbonës, që kur mori vesh si i kujt isha më falenderoi, sepse i kishe ndihmuar njerëzit e tij kur ju morën banesën për ta bërë Muze. Ishte para apo pas përjashtimit?

Ai: Para. Ishte edhe një nga akuzat, por pa shumë peshë, sepse për ndihmën, që i kisha dhënë asaj familjeje, kisha marë edhe miratimin e Komitetit të Qytetit. E megjithatë, ata i rrjeshtonin për të patur një numur sa më të madh "faktesh", që kisha "rrëshqitur në pozitat e borgjezisë". Pothuajse kurrë nuk e kuptova mirë si funksiononte sistemi i dënimeve në Parti. Edhe në rast se akuzat ishin plotësisht pa baza, ose të paargumentuara, po qe se nuk kishe mbështetje në Byronë Politike, një vendim i organeve të partisë në rreth nuk mund të kthehej. Nga ata që kisha njohur mirë gjatë Luftës dhe më vonë, në Byro ishte vetëm Liri Belishova. Nuk kisha patur marëdhënie të afërta me Enver Hoxhën, për t'i kërkuar të takohesha dhe gjithashtu shumë e shkurtër dhe pa ndonjë mbresë shumë të mirë, kishte qënë njohja me Mehmet Shehun gjatë formimit të Brigadës së Parë. Të tjerët ose ishin përjashtuar më parë, ose kishin vdekur.

Unë: Cilët ishin të përjashtuarit? Po të vdekurit?

Ai: Partia Komuniste Shqiptare ishte një organizatë e re e një vendi të vogël, ku shumica e të antarësuarve njiheshin ose kishin lidhje miqësie, farefisnore apo krushqie me njëri tjetrin. Në vitin 1944, kur jam pranuar në Parti, nuk kishte më shumë se njëmijë antarë. Kuptohet pas luftës, kur nuk ishin më ilegalë, shumë antarë partie u njohën me njëri tjetrin dhe nuk ishin pak ata, të cilët u vunë në postet më të larta shtetërore apo partiake. Korça gjithashtu, kishte mbajtur një peshë të madhe të Luftës dhe duke qënë edhe një nga zonat e para të çliruara, që në vitin 1943, në të ishin formuar disa nga formacionet më të rëndësishme të ushtrisë partizane. Prandaj që të njihje njerëz me funksione të larta në Parti dhe pushtet ishte shumë e natyrshme. Përmënda më parë Nakon dhe Alqin, i pari i vetvrarë, ndërsa i dyti i vrarë aksidentalisht. Në ceremoninë e dhënies të teserës së partisë, në vitin 1945, u njoha edhe me Koçi Xoxen dhe Pandi Kriston, të cilët i ndihmonin korçarët. Ata ishin përjashtuar nga partia në vitin 1948 dhe Koçi u ekzekutua më 1949, ndërsa Pandi Kristoja u dënua me 25 vjet burg.

Unë: Ti ke përmendur shpesh, që Ramiz Alinë e kishe patur shok, po I kishe thënë edhe mamasë në vitet ’50, që është mosmirënjohës? Kishe kërkuar të të ndihmonte?

Ai: Jo nuk i kisha kërkuar se jo vetëm nuk ishte në rang të lartë në atë kohë, por ishte i klanit të Liri Belishovës dhe nuk prisja prej tij ndonjë gjë të madhe. Piro Kondi, të cilin e kisha me të vërtetë shok dhe ishte edhe kunat i Hysni Kapos, ndodhej atë vit në Bashkimin Sovjetik me studime.

Ramizi ishte i zgjuar, por karrierist dhe pak si ata, që ne i quajmë “sëmundje e butë“. Kisha kuptuar që nuk ishte dikush në i cili mund të mbështeteshe në situata të tilla, si kjo e përjashtimit tim nga Partia. Mund të të ndihmonte për gjëra më të thjeshta, si psh, po t’I kërkoja, që të ndërhynte për ju të dy, nëse nuk ju jepej e drejta e studimit, por këto ishin raste, që nuk e vinin në pozitë me të tjerët. Sidoqoftë ishte më “i saktë“ se shumë të tjerë, që vazhduan të ngjisnin shkallët e karrierës.

Unë: Pas shfaqjes të operetës “Së bashku jeta është këngë“, Ramadan Xhangolli, që atë kohë ishte Sekretar i Parë në Korçë, të sugjeroi bëje lutje për të hyrë në Parti si rishtar. Pse nuk e bëre?

Ai: Nëse mund të rishikohej vendimi i vitit 1950 dhe të konsiderohej i gabuar do isha kthyer në Partinë Komuniste(tashmë mbante emrin Partia e Punës). Nuk kisha përse të rinisja “sënjëzaj” rrugën e lutjeve, deklaratave të komunistëve, që më njihnin e të tjera formalitete, për të qënë anëtar partie. Nëse jo vetëm për mua , por edhe për shumë të tjerë do rishikoheshin vendimet e gabuara dhe do ndryshonin praktikat brenda Partisë, atëhere do ishte një lloj organizimi me një tjetër fytyrë. Por kjo nuk mund të ndodhte dhe nuk ndodhi.

Biseda “të pakryera” me babanë (PKSH-ja 2)

(vijim)

 Unë: Të erdhi keq kur të përjashtuan?

Ai: Sigurisht që u trondita.  Ishte një shkëputje me dhunë nga  një ëndërr, të cilën e kisha patur që herët. Të kontribuoja aktivisht për një shoqëri më humane dhe më të drejtë. Largimi nga Partia, sipas asaj që dija e mendoja në vitin 1950 e vriste atë ëndërr. Kishin kaluar vetëm 5 vjet nga fitorja e popujve mbi fashizmin dhe entusiazmi për rindërtim e për një botë në paqe dhe begati, ishte në kulm jo vetëm në Shqipëri e në vendet e bllokut socialist, por në të gjithë Europën, në Amerikë e në Azi. Unë u ndjeva i lënë mënjanë.

Unë: Ti për herë të parë, ma ke zënë në gojë, kur isha në vitin e fundit të universitetit dhe duhej të plotësoja një formular, ku të shënohej edhe arsyeja e përjashtimit. Më tregove shkurtimisht historinë dhe më the që motivi ishte "për mendjemadhësi". Kështu e shënova edhe unë në atë formular. Si është historia e plotë?

Ai: Ajo fillon në fundin e vitit 1948, kur isha Drejtor i Radio Korçës. Ishin disa përplasje me Peti Shambllin(atë kohë sekretar që mbulonte agjit-propin) e të tjetër punonjës të komitetit të partisë, që donin të fusnin hundët në punët e Radios, pa ditur jo vetëm nga gazetaria, por as dhe nga parimet më të  thjeshta propagandistike të një sistemi totalitar. Ata kërkonin një program 24 orë pandërprerje e deri në dhënie të lajmeve nga më të rëndomtat, të veprimtarisë të Komitetit të partisë të rrethit. Meqënëse nuk "ju vija pas ujrave" më larguan nga drejtimi i Radios dhe më ngarkuan me ngritjen e Muzeut të qytetit. Përsëri me Petin nuk shkoja mirë. Ishte tepër i pakulturuar dhe arrogant. Përplasje të ngjashme kishte patur edhe me të tjerë drejtues të sektorit të kulturës, me të cilët unë isha në të njëjtën organizatë bazë, prandaj kërkonte me ngulm të bëheshin spastrime ndaj disa intelektualëve, të cilët, sipas tij e shokëve të tij, ndiqnin linjën e Niko Xhoçkës dhe kishin rënë në pozitat e borgjezisë.

Unë: Kush ishte Niko Xhoçka dhe ç'lidhje kishe ti me të?

Ai: Niko Xhoçka kishte qënë Sekretar i parë i Korçës dy vjet më parë dhe më pas kishte patur një detyrë më të ulët, pas disa fërkimeve me Udhëheqjen në Tiranë. Unë me të kisha patur vetëm lidhje pune dhe një respekt reciprok. Ishte njeri i librave dhe më i logjikshëm se të tjerët, por asnjëherë nuk kisha biseduar me të rreth ndonjë gjëje tjetër, që nuk lidhej me Radion ose me Muzeun. Një prej akuzave qesharake, ishte që atij i kisha treguar një thirrje për popullin për të dhuruar objekte me vlera muzeore, para se t'ja tregoja Byrosë së Komitetit të Partisë. Ndërkohë Nikoja ishte kthyer në fshatin e tij në Progër dhe u tërhoq plotësisht nga jeta politike dhe kështu edhe e shpëtoi “kokën”.

Unë: Po ishin të mjafta "mosbindjet" ndaj Peti Shambllit, për të të përjashtuar nga Partia?

Ai: Për ta patur më të plotë akuzën, trilluan edhe historinë e dezertimit nga Lufta Nacional-çlirimtare, kur u ktheva për tu mjekuar në Korçë, të cilën ta tregova më parë. Por edhe kjo histori nuk do ishte e mjaftueshme, po të mos kishte ndodhur diçka me Liri Belishovën, që solli finalen e "meselesë" sime të përjashtimit për dezertim, mendjemadhësi dhe rënie në pozitat e borgjezisë.

Në prill 1950, Liria ishte rehabilituar dhe ishte sekretare e Komitetit Qendror dhe antare e Byrosë Politike. Kishte ardhur e deleguar në një aktiv të Partisë në Korçë, i cili zhvillohej në Kinema "Morava". Atë mëngjes prisja para kinemasë të nisesha për punët e Muzeut në Tiranë me autokinemanë dhe po lexoja gazetat e ditës. Makina po vonohej dhe filloi të binte shi, prandaj hyra në hollin e kinemasë e po vazhdoja të lexoja gazetën. Në holl dëgjoheshin nga altoparlanti diskutimet në aktiv, por nuk po ju kushtoja vemendje, deri sa dëgjova, që e kishte marë fjalën Liri Belishova dhe mes të tjerash po theshte " Duhet të kemi kujdes edhe nga komunistët që manifestojnë kapadaillëk, si Andon Mara, të cilit nuk i pëlqejnë këto që themi ne, por ka dalë në korridor e po lexon gazetën, kur flasim ne. Dhe këtë e bën qëllimisht". Dikush që kishte shkuar në banjë e më kishte parë e kishte shpënë fjalën në presidium. Ishte fjala e mbylljes së seancës dhe i çuditur dhe i indinjuar, prita të dilnin në pushim dhe ju afrova Lirisë duke i kërkuar të shpjegoja, që unë nuk isha në punimet e aktivit. Nuk pranoi të më dëgjonte duke thënë "Nuk kam ç'të diskutoj me ty!" Këto ishin fjalët e fundit, që dëgjova nga një shoqe, me të cilën kisha punuar në BRASH, fjalë që vendosën rrjedhën e jetës time. Të inkurajuar nga Liria, Peti dhe pasuesit, bënë një mbledhje të fundit të organizatës bazë, ku nuk mundën të mernin mbështetje të plotë për përjashtimin tim dhe të të tjerëve. Disa ditë më pas, atë që donin të bënin, e vendosën në byronë e Komitetit dhe më vonë në Pleniumin e rrethit.

Unë: Në një dokument të lënë pas, ti përshkruan shkurtimisht se c'ndodhi gjatë javëve të përjashtimit tënd nga Partia e Punës. Eshtë plotësisht e saktë, ajo çka i ke shkruar Kolegjiumit të Komitetit Qëndror, apo ka edhe të tjera ngjarje dhe marëdhënie me individë të ndryshëm, të cilat nuk i ke përmendur?

Ai: Ato që kam shkruar në lutjen për rishikimin e përjashtimit nga Partia, është përgjigja ime zyrtare, ndaj akuzave që më ishin bërë. Nuk më ishte lejuar të shkoja në mbledhjen e Pleniumit të Rrethit, ku do merej në shqyrtim përjashtimi im dhe i të tjerëve, ndonëse parashikohej në statut. Unë nuk kisha pasur mundësi të mbrohesha dhe detyrimisht do e bëja në organet e larta të Partisë. Nuk mund të shkruaja për shkaqet e vërteta, që ishin pas përjashtimit tim, sepse do vulosja me dorën time vendimin e marë në Korçë, dhe gjithashtu mund të krijoja më shumë probleme për vete dhe familjen në të ardhmen.

Unë: Domethënë ti i shkruaje udhëheqjes së Partisë për një padrejtësi e madhe, që të ishte bërë, pa patur besim në ta? E them këtë, se e gjithë letra ësht një lloj mbrojtje "ligjore" për të hedhur poshtë akuzat mbi të cilat ishte mbështetur vendimi për përjashtim.

Ai: Unë i njihja se ç'mall ishin antarët e Kolegjiumit të Komitetit Qëndror. Një pjesë i kisha njohur vetë, për të tjerët kisha dëgjuar dhe në përgjithësi e dija se ç'mund të ishin ata që do rishikonin çështjen time. Partia nuk kishte mbushur ende 10 vjet ekzistencë, nga të cilat vetëm 5 ishin të një periudhe normale. Jo më shumë se një vit më parë, ishte bërë një spastrim rrënjësor në aparatin e saj dhe sigurisht, që në krye do kishte jo vetëm nga ata që nuk dinin se ç'ishte komunizmi, por edhe ndonjë që nuk dinte të vinte firmën e tij. E megjithatë, unë nuk doja të mos bëja pjesë në Partinë Komuniste. E konsideroja në fillimet e saj dhe shpresoja se gradualisht do fillonte të ngjante me partitë e tjera komuniste në Lindje e Perëndim. Për më tepër, përjashtimi ishte bërë kundër çdo rregulli dhe asnjëra nga arsyet, që ata kishin paraqitur, nuk qëndronte, ndaj s'kishte pse të mendoja, që ndjekja e proçedurave që përcaktonte Statuti i Partisë, do ishte një përpjekje e pashpresë.

Unë: E cilat sipas teje ishin arsyet e vërteta?

Ai: E vërteta është ajo që të spjegova më lart. Peti Shamblli e të tjerë funksionarë  partiakë, nuk pëlqenin qëndrimin tim jo të përkulshëm ndaj shumë veprimeve e urdhrave të tyre, të cilat lidheshin me Radion dhe me fushat e tjera me të cilat unë meresha dhe që ai, si sekretar për agjit-propin, i mbulonte. Ndoshta rol luante edhe zilia ndaj meje, Nuçi Kondilit e Pandi Markos, si njerëz më të shkolluar  se ata. Ato që shprehnin në bisedat me njëri tjetrin, zyrave të Komiteteve, u munduan t'i realizonin si masa të ashpra, duke na përjashtuar Partia, të cilën e konsideronin të tyren. Ishte e paturpshme, që vetë Peti, i cili vinte të paktën një herë në javë në bazën ku mjekohesha, e më vonë në shtëpinë ku rrija, për të marë përkthimet e Buletineve të Luftës, të cilat i përgatisja gjatë natës duke dëgjuar Radiot e huaja, 6 vjet më vonë, të kërkonte me të madhe që unë të përjashtohesha se kisha “dezertuar” gjatë luftës.

Unë: Po Sekretar i Parë, në atë kohë ishte Rita Marko. Kaq forcë kishte Peti, apo edhe me Ritan kishe patur fërkime?

Ai: Rita nuk donte që unë të përjashtohesha. Këtë ma tregonte Ropi Cifligu, që atë kohë ishte anëtar i Byrosë së Komitetit të Partisë dhe burri i kunatës sime, Dhorkës. Peti me të tjerët këmbëngulën dhe arritën të bindnin edhe Ritan, Ai në thelb ishte po i njëjti militant karrierist i pashkolluar, që nuk dinte nga binte Komunizmi dhe aq më pak dinte rreth problemeve të gazetarisë, Radios apo Kulturës. Në vetevete duhet të ishte në një mendje me ta, pë t'ju treguar vendin disa “intelektualëve komunistë që ju pëlqente mendja”, por në atë kohë ka qënë më i butë dhe i përmbajtur.

Unë: E shfaqje ti hapur një lloj epërsie intelektuale dhe kulturore ndaj tyre?

Ai: Mbase jo fare hapur dhe shpesh, por sigurisht që nuk e fshihja. Isha 27-28 vjeç, zotëroja disa gjuhë të huaja, kisha jetuar në një qytet të madh të huaj, isha plagosur rëndë gjatë Luftës dhe kisha ende një plumb në trup, e më duhej t'ju thoja peqe-lepe Peti Shambllit, Gaqo Pishës apo Petrit Dumes. Edhe njëfarë nervozizmi më kishte mbetur nga depresioni i dy viteve më parë, të cilin e kisha kaluar pa marë mjekim. Megjithatë, duke qënë ende disi i huaj në Shqipëri, sepse nënshtetësinë shqiptare kisha pak kohë që e kisha marë dhe duke njohur cilësitë prej intrigantësh të të pashkolluarve, isha i kujdesshëm në ato që thoja. Akuzat për mendjemadhësi, ishin kryesisht për mospërshëndetje në rrugë!

Unë: Të kujtohet që nise një periudhë krijimi të ethshme, shumë skematike gjatë verës 1950?

Ai: Perjashtimi nga Partia ishte goditje e rëndë, e cila më përmbysi shpresën për një jetë të bukur 6 muaj pas martesës. Kisha mbështetjen e Sofikas, e cila më jepte kurajo, por edhe ajo ishte vetëm 21 vjeç. Ishin netë të tëra pa gjumë. I tronditur se si do vazhdonte jeta dhe krijimtaria ime, e herë herë më dukej, se çdo gjë e kishte humbur kuptimin. Unë kisha ëndërruar të ndërtonim një botë të re, të ndryshme nga ajo që kishim jetuar dhe jo vetëm që përballë kisha injorancën dhe padrejtësitë, por edhe isha mënjanuar me forcë nga lufta për të bërë gjëra të mira për vendin dhe sidomos për njerëzit, të cilët  kishin mbetur pa gjë. Shpresë kisha në lutja që i kisha bërë, por kisha frikë, se Liri Belishova, e të tjerë miq të Peti Shambllit do kthenin përgjigje negative. Dhe ashtu ndodhi. Asaj kohe të tensionuar të pritjes, i përkasin disa vjersha e tregime ”shumë të trembura”, ku dëshmoja me forcë besnikërinë ndaj Partisë dhe vijës së saj.

(vijon)

Biseda “të pakryera” me babanë (PKSH-ja)

Unë: Ishte pushtimi i Shqipërisë, që të hodhi në krahun komunist? Të pyes, se kur takuam, më 1995, të afërmit e tu në Turqi, ata na shprehën habinë se si mund të ishe bërë komunist.

Ai: Kushërinjtë e mij nës Stamboll, u lindërn dhe u rritën në një shtet si Turqia, që jo vetëm ishte proamerikan se ishte kundër rusëve, por edhe një gjysëm diktature ushtarake, e cila nuk lejonte korrente të tjera pro të majtës apo komuniste të propagandonin idetë e tyre. Gjithashtu, për shkak të politikës kundër jo-turqve në Stamboll, të ndjekur në stil të gjerë pas Luftës së Dytë Botërore nga qeveria, gjithë të krishterët ortodoksë, për të patur mbrojtje ishin mbledhur pas Patrikanës së Stambollit dhe komunizmi për ta ishte një lëvizje kundër fesë, moralit, familjes dhe pronës private. Ishte si një "gogol" për ta. Ndaj më duket e natyrshme që ata janë habitur. Ndoshta, një rol mund të kenë luajtur edhe letrat, që kam këmbyer me ta në vitet '60 dhe '70. Duke qënë i ndërgjegjshëm, që çdo gjë kontrollohej nga Sigurimi, brenda tyre, kishte jo vetëm kujdes, por edhe fraza rreth "jetës së lumtur" në Shqipërinë socialiste.

Unë: Po si u lidhe me rrethet e majta në Korçë?

Ai: Në Korçë nuk kishte rrethe politike të majta apo të djathta në kuptimin e politikës tradicionale europiane. Në familje nuk kishin ndonjë prirje të caktuar ndaj politikës. Ndikimi më I madh ka qënë nga mësimet në Liceun Francez, ku studimi I revolucionit frëng zinte një vend me rëndësi, bashkë me idenë e madhe “Liberte, fraternite, egalite”. Nuk mund të mos të të rrëmbente një ide e tillë. Për më tepër, më kishte ndodhur edhe një tragjedi familjare me falimentimin e babajt, largimin nga Stambolli dhe vdekjen e tij. Kur nisa të kuptoj rreth jetës shoqërore e politike të Shqipërisë, më ra në sy, që gjërat ishin në fazën embrionale, krejt ndryshe nga ato që dëgjoja në Radiostacionet e huaja për jetën politike në Itali Francë e Gjermani. Nuk kishte asnjë grupim politik të njohur apo klub politiko shoqëror. Në Korçë, shtresa e pasur e tregëtarëve ose nuk angazhoheshin ose i mbanin avazin Naltmadhënisë dhe më pas, një pjesë e mirë, Italisë fashiste. Mungonte shtresa e aristokracisë, nga e cila zakonisht dalin protagonistët e grupimeve politike të çdo krahu. Edhe pse ishte qyteti më i zhvilluar i Shqipërisë, shumica e popullsisë së saj vinte nga fshatrat përreth, nga ato të Kolonjës, Leskovikut apo edhe Përmetit dhe numuri i njerëzve të shkolluar ishte i pakët. Ishte një qytet, i cili po merte zhvillim dhe kishte prirje për tu kthyer në një qytet modern, por ishte ende në hapat e para. Nuk dëgjohej gjë as për Grupin komunist dhe vetëm shoqëria "Puna", që ishte një lloj sindikate, bënte ndonjë veprimtari politike, si Demonstrata e Bukës e vitit 1936, ku morën pjesë  shumë qytetarë, bile edhe nxënësit e Liceut Francez. “Puna” pat dalë edhe me listë elektorale në zgjedhjet për këshillin bashkiak të vitit 1938 dhe kishte fituar plot vende, sa kreu i saj, KoçI Xoxe u zgjodh nënkryetar i Bashkisë së Korçës.

Unë: Ka qënë dikush me rëndësi në jetën tënde, që ka ndikuar në kthimin drejt ekstremit të majtë?

Ai: Përsëri ti po përdor terma që i përkasin spektrit politik të një shteti të madh dhe me traditë në jetën politike. Në atë kohë në Shqipëri kishte njerëz që anonin nga e Majta dhe nuk ishin komunistë, gjithashtu kishte simpatizantë të komunizmit, kishte dhe njerëz të tjerë të kënaqur me politikën e Zogut, si edhe shumë pak njerëz me ide fashiste. Unë shoqërohesha me moshatarët e mij të Liceut ose të mëhallës. Mes tyre kishte me ide përparimtare por nuk njihja ndonjë komunist të formuar apo që të kishte lexuar shumë nga Marksi apo të tjerët.

Të rriturit në familje, dajot Loni dhe Markoja nuk interesoheshin për politikë dhe ky i fundit kishte kujtime jo të mira nga Revolucioni i Tetorit, kur kishte qënë emigrant në Odesa. Po ashtu, vëllai im Nesti ishte i prirur ndaj tregëtisë dhe një jete të lehtë, si ajo që kishte bërë në Stamboll. Materiale të ndaluara qarkulluam tek njëri tjetri në Lice, kryesisht pas pushtimit italian dhe ishim  të gjithë në një mendje, përjashto këtu dy-tre bashkënxënës, që ishin proitalianë ose nuk donin të dinin se ç'ishte pushtimi i vendit apo ndarja në klasa e shoqërisë. Atë kohë krijuam edhe një gazetë të klasës, ku shkruanim bashkë me dëshmorët Gjikë Kuqali e Kristaq Tutulani, e të tjerët si Stefanaq Polloja, Zija Xholi e Fatmir Gjata. Por, të gjithë, kishim një njohje të shumë të cekët të marksizmit.

Unë: Kur u binde që ishe komunist? Kur të pranuan në Parti?

Ai: Nuk të bën antarësimi në një grup apo parti, të ndjehesh apo të kesh një botkuptim të caktuar për jetën apo për shoqërinë. Unë kam ndjerë thellë atëhere, që vetëm një majtës bashkim i pjesëve më përparimtare të shoqërive europiane, mund të nxirrnin botën nga moçali i thellë i përgjakshëm në të cilin ishte zhytur, kur ushtria gjermane, pasi kishte marë Parisin ishte kthyer e po përparonte drejt Moskës. Atë kohë kuptova, që demokracitë perëndimore kishin dështuar, pasi kishin lënë të vinte në pushtet Hitleri nëpërmjet zgjedhjeve dhe për më tepër nuk e kishin ndalur oreksin e tij luftënxitës para Mynihut dhe më pas. Për mua, vetëm një lloj tjetër shoqërie mund të sillte normalizim në qytetërimin e shekullit të XX dhe sidomos një paqe të qëndrueshme.

Në janar të vitit 1943 u pranova antar i Rinisë Komuniste, që ishte e njëjtë si të quheshe kandidat për antar partie. U pranova në Partinë Komuniste të Shqipërisë bashkë me disa të rinj të tjerë në gusht të vitit 1944. Celulën, ku bënja pjesë, e drejtonte Vandush Vinçani, me të cilin ruajta marëdhenie të mira deri në fund të jetës. Ai vinte nga një familje bejlerësh, në gjendje shumë të mirë ekonomike, por ishte gati për të sakrifikuar çdo gjë, për një jetë më të mirë për të gjithë dhe sidomos për largimin e pushtuesve nga Shqipëria. Duhet të dish gjithashtu, që Partia ishte në ilegalitet të plotë dhe jo kushdo mund të pranohej anëtar. Duhet të kaloje një sërë provash për ta merituar atë. Me librezën e antarësimit (triskën) u pajisëm në një ceremoni zyrtare në Tiranë më 1945, të drejtuar nga Koçi Xoxe, atë kohë sekretari organizativ i PKSH dhe figura e dytë pas Enver Hoxhës.

(vijon)

Komuniteti shqiptaro-amerikan shpëtimtar i demokracisë amerikane

Në disa shkrime të këtyre muajve, kam prekur raportet e bashkësisë shqiptaro-amerikane me politikën e acaruar të SHBA-së. Më është dukur, se pjesa më e madhe e bashkësisë ka qënë mbështetëse e “The Donald”. Jam munduar edhe të kuptoj përse ndodh kjo dukuri.

Mes arsyeve, të cilat i kam lënë jashtë nga nxitimi, ka qënë edhe megalomania e emigrantëve shqiptarë të brezit tim. Eshtë e vërtetë, që kjo marrëzi, na u krijua në vitet, kur u edukuam nën udhëheqjen e Partisë dhe të shokut Enver dhe për ne Shqipëria ishte qëndra e botës edhe pse mund të mos besonim se ishte fanar ndriçues. U krijua një lloj “deliri kolektiv madhështie”, që ne shqiptarët jemi me të vërtetë të veçantë.

Të njëjtën ndjenjë nxit edhe ndjenja e nacionalizmit apo dhe ajo e racizmit të fshehur. Shumë emigrantë, jo vetëm kur erdhën, por edhe pasi kanë kaluar dhjetvjeçarë në Amerikë, flasin përsëri me termat “ u bënë këta by…zinjtë të mbarojnë universitete”, apo “na i zënë vendet e punës çinmaçinçt” e plot e plot të tjera të drejtuar ndaj përfaqësuesve të etnive të tjera, që janë më të suksesshëm se ne. Përçmim dhe dyshime shprehen ndaj çifutëve dhe vetëm të bardhët e pasur ju ngjallin respekt. Tipike e megalomanisë sonë ishte siguria me të cilën një shofer lab autobuzi në Buffalo, më spjegonte për luftn në Irak. “6 miliard dollarë nxorrën nga ajo luftë Bushi, Dik Ceni dhe Ramsfelldi. Nga dy për kokë ndanë!” më theshte në dialektin “kompetent” të Labërisë dhe mohonte i sigurt kur unë e pyesja:” Po ndonjë tjetër nuk kishin në tavë?”

Ndaj edhe nëse kanë qënë komunistë apo “komsomolas”, ose edhe nëse kanë qënë antikomunistë në rininë e tyre, shumë e shumë emigrantë shqiptarë jo vetëm u “mrekulluan” nga Trump, por edhe janë të shqetësuar se largimi i tij është një dëm i madh për demokracinë amerikane.

Rrjetet sociale janë të mbushura me thirrje histerike të bashkëatdhetarëve tanë se “i biri i Biden është pedofil”, “Sorros është komunist”, “Klintonët i përkasin një rrethi satanik” dhe të tjera marrëzi të tilla, me të cilat (për të mos i bërë plotësisht përgjegjës) është i mbushur Interneti.

Po pse të të besojmë ty që jeton në Kanada dhe jo bashkëatdhetarët tanë në Amerikë?-mund të pyesni me të drejtë, ju, lexonjësit e mij të dashur.

Dhe kini të drejtë, se edhe unë vij nga i njëjti vend, kam mësuar në të njëjtat shkolla, programet e të cilave i përshkonte si një fill i kuq teoria marksiste-leniniste.

Eshtë një nga ato pyetje, të cilat Lenini “i juaj i madh”, I quante pyetje “asgjesuese”. E kam të vështirë të gjej një përgjigje, ku të mos ndjehet “deliri i madhështisë“, pluhuri i të cilës mund të ketë mbetur edhe tek unë pasi jetova 38 vjet në atdhe , dhe nga këto 32 nën Diktaturë.

Përgjigja më e saktë në këtë rast është “Mos më besoni as mua!” Mos besoni në asgjë , që ju thonë, pa e kaluar në shumë filtra, që nisin me pyetjet logjike, që mund t’i bëni vetë apo familjarët tuaj; vazhdojnë me verifikimin në burime të tjera; mbyllen me diçka që ju kanë mësuar apo jo më të rriturit “vereni veten në vendin e atyre,që i tregojnë, të atyre për të cilët tregohen dhe mundohuni të kuptoni më shumë.” Do shikoni se shumë gjëra që ju duken shumë të sigurta se I ka thënë Trump, Fox, CNN apo Alfred Cako nuk mbajnë pikën e ujit.

Më pas bëni edhe një dush për tu shpëlarë plotësisht nga deliri, se po shpëtoni Demokracinë amerikane të rrezikuar nga komunistët Obama dhe kompani. Nëse dhe kjo nuk ju ndihmon, blini një shtëpi në Nju Jork nëpërmjet agjentes Evi Kokalari. Ju ndihmon edhe për kredinë.

We’ll meet one day

We’ll meet one day

At the “Starbucks” or near Seine,

I do not know how soon.

We’ll talk about Calatrava,

                The world New Order

                                Or staleness of the moon?

Will better be to let the eyes to answer,

                Fingers to scream,

                                White hairs to whisper;

Our minds to be free and clean,

Not suffering at this time so sinister.

 

One day when we will meet

At the café or near the Seine,

To the clouds our memories will spread.

We’ll laugh at our childish dreams,

Near streams of the old hamlet.

Laugh at our pure foolishness

Hoping this world could become better,

If everyone injustice tackles;

                No more famine,

                                No wars,

                                                No shackles.

 

The day we’ll see each other

Freedom will flow in our talks,

Since our souls will be somewhere

Over clouds where all relax.

We’ll have the longest conversation,

Near Seine or at the green “Starbucks”.

Shenim: Perkthim i poezise "Do takohemi nje dite" e vitit 2007

Biseda “të pakryera” me babanë (RAI-2)

(vijim)

Unë: Po a kishe patur iluzione se Lufta e ftohtë do zbutej në kohën e Kenedit? Ti më kishe folur me simpati për të, bile ndiqje me kureshtje edhe fatin e vejushës Zhaklin Kenedi, kur do martohej me Aristotel Onasis.

Ai: Kenedi ishte i ri d he përkrahës i ndryshimeve në politikën botërore. Të paktën kështu shikohej nga vendet europiane. Atë kohë dukej që atentati ndaj tij u bë nga forcat konservatore ndaj dhe figura e Kenedit u ngrit shumë në sytë e njerëzve që aspironin për paqe. Edhe më vonë, familja e madhe Kenedi mbeti përkrahëse e paqes në botë. Për Zhaklinën flitej në komentet e Radios , që ishte shumë e bukur dhe sa për Onasis kisha simpati se jo vetëm ishte nga Ballkani, por vinte nga Turqia, njëlloj si edhe unë. Kishte qënë një emigrant i varfër, i cili e kishte bërë vetë pasurinë dhe famën. Mbetej një figurë komplekse , por shumë simpatike.

Unë: Po ti ato vite nuk tregoje ndonjë simpati për grekët, bile i quaje “këta palo grekët”. Nga se vinte kjo apo nga që kishin një diktaturë fashiste?

Ai: Edhe nga ajo, por kryesisht nga që kishin ndjekur vazhdimisht pas luftës së dytë, një politikë jo të mirë ndaj Shqipërisë, si dhe tepër pro-amerikane. Qëndrimi grek kishte qënë shumë negativ në Konferencën e Paqes në Paris dhe kishte vazhduar të mbetej i tillë për shumë e shumë vjet, deri sa vetëm më 1972 u vendosën marëdhëniet diplomatike me ne. Ishte një qëndrim absurd për një vend fqinjë. Nuk dëgjoja kurrë radiot greke, sepse ishin të censuruara dhe nën kontrollin e rreptë të kolonelëve.

Unë: Prandaj dhe nuk na kishe mësuar greqisht as të flisnim dhe as të kuptonim edhe pse e kishe mësuar më parë se të mësoje shqipen?

Ai: Nuk ju kisha mësuar se nuk “shtroheshit” për të mësuar gjuhë të huaja as ti dhe as jot motër. Pata provuar t’ju mësoja frëngjisht dhe e latë pas disa muajsh. Ti as anglisht nuk mësoje, kurse Edlira e linte për në fund, pasi kishte bërë mësimet e tjera dhe më kërkonte ta ndihmoja.

Unë: Po ti si e kishe mësuar anglishten? Në Lice bëje si gjuhë të dytë vetëm gjermanisht.

Ai: Ta kam thënë disa herë, që gjuhët e huaja “ndihmojnë njëra tjetrën”. Anglishtja ka një numur shumë të madh fjalësh , që rrjedhin nga normandishtja dhe janë thuajse identike në të shkruar me frëngjishten. Mjafton vetëm dëshira dhe vullneti. Unë i kisha për gjuhët e huaja. Anglishten nuk them se e zotëroja shumë mirë, se edhe në biseda me shqiptarët, që vinin nga Amerika dhe nuk flisnin shqip, nuk isha në gjendje të shprehja çdo gjë.

Unë: Meqë u rikthyem në amerikanët,më kujtohet edhe një shprehje për ta e Bernard Shout, të cilën e përmendje herë herë: “Në dhjetë amerikanë, nëntë janë budallenj.” Mendoje se ishte pranë të vërtetës?

Ai: Shou ishte një mendje e ndritur dhe dihej që në atë thënie kishte shumë ekzagjerim, sepse e tillë ishte dhe natyra e komenteve, por edhe e shkrimeve të tij. Por kishte një të vërtetë të madhe, që krahasuar me europianët, pjesa më e madhe e e amerikanëve ishin më të paditur. Kjo edhe nëse nuk dëshmonte se ishin budallenj, i bënte të stononin në biseda. Këtë e kishte vënë re jo vetëm Shou gjatë vizitave të tij në SHBA, por edhe në Korçë, emigrantëve korçarë të Amerikës ja u kishin ngjitur nofkën “qyngj pe Bostoni”, sepse kur vinin në Korçë, dukeshin që ishin “prapa dynjasë“ edhe pse jetonin në një vend të pasur e të përparuar.

Biseda “të pakryera” me babanë (RAI)

Unë: Ne vazhduam të mbanim në ballkon “vibratorin” me të cilin kapnim “jugosllavin” deri sa na dërguan fjalë dhe e futëm brenda ballkonit ku nuk dukej nga jashtë. Edhe për zërin e tv, mamaja ankohej kur ishte lart e të theshte “dëgjohet në tërë shkallën e do na hapësh ndonjë avaz”, kurse ti i përgjigjeshe duke qeshur “armikun duhet ta njohësh që ta luftosh”. Nuk kishe frikë?

Ai: Dihej nga të gjithë, që të gjithë i shikonin kanalet e huaja, me përjashtim të ndonjë “partiaku fanatik”, që “kthente kurizin, kur në tv shfaqej Titoja”. Nëse nuk bëje komente rreth atyre që shikoje, mjaft të kishe hequr ose “fshehur” antenën dhe nuk të bënte gjë njeri. Edhe në atë kohë terrori, nuk arrestuan ndonjë vetëm se shikonte kanalet e huaja “kapitaliste dhe revizioniste”. Ata të cilët arrestoheshin për “veprimtari armiqësore, mund t’ju përmendej në gjyq ndjekja e radiove apo televizioneve të huaja”, por më tepër bëhej fjalë për Radio-Vatikanin dhe “Zërin e Amerikës”.

Unë: Ti vazhdove edhe në vitet ’70 dhe ’80, të dëgjoje 2-3 orë në mëngjes RAI-n në radion "Olimpia" që kishim në kuzhinë dhe të mbaje shënime. Të interesonte kryesisht politika?

Ai: Jo vetëm politika. Shënime mbaja përgjithësisht për ngajrje të kulturës, historisë, sportit si edhe kuriozitete. Politikën ndërkombëtare e ndiqja rregullisht dhe nuk kishte nevojë për të mbajtur shënime. Kishte shumë informacion dhe kuptohet që ishte shumë më i ndryshëm se ai që përcillte RTSH-ja. E kisha bërë gjatë gjithë jetës dhe dihet që nuk mund të ketë gazetarë të vërtetë, të cilët nuk informohen mirë.

Italianët kishin një jetë politike të brendshme shumë të trazuar, por pasqyronin gjithashtu gjërësisht edhe ato që ndodhnin në Francë, Angli, Gjermani dhe Amerikë. Më të pakta ishin lajmet rreth “kampit socialist”, që mbetej pjesërisht i mbyllur edhe për korrespondentët italianë.

Unë: Kishe simpati për politikanët francezë duke nisur me De Golin dhe duke vazhduar me Pompidu, Miteran, por kujtoj që veçanërisht pëlqeje Zhiskar Desten. Pse?

Ai: Unë i pëlqeja francezët, jo vetëm se isha frankofil që në fëmijëri, por edhe se francezët ishin të vetmit europianë të pavarur nga Amerika dhe Bashkimi Sovjetik. Anglezët , gjermanët, Italianët dhe grekët ishin plotësisht të varur nga politika amerikane. Vendet socialiste po e po të varur nga Bashkimi Sovjetik. Gjithashtu Zhiskar D’Esten ishte jo vetëm një politikan i ri në moshë, por edhe përfaqësonte një parti të qendrës, midis golistëve dhe socialistëve. Më dukej më realist në politikat e tij proeuropiane se sa politikanët e tjerë dhe gjithashtu më liberal dhe paqedashës. Një ngjarje kuptimplotë ka qënë kur  do kurorëzohej Huan Karlosi I Spanjës dhe Zhiskar D’Esten, atë kohë President I Francës, kërcënoi se nuk do merrte pjesë në ceremoni, nëse do ishte i pranishëm edhe diktatori Pinoshe i Kilit. Por duhet të shtoj se këto ishin përshtypje të krijuara nga komentet e gazetarëve Italianë të radios, se gazetat franceze, që vinin në Bibliotekën e Korçës në atë kohë ishin shumë të pakta.

Unë: E mbaj mend mirë që në vitet ’60 dhe ’70 ti ishe kundër anglo-saksonëve. Edhe unë u rrita si i tillë nën ndikimin tënd. Nga se vinte kjo, apo ishte thjesht reflektimi i politikës anti anglo-amerikane, që ndiqej në Shqipëri?

Ai: Pjesa më e madhe e atyre që studiuan në Liceun Francez ishin kundër anglezëve. Formimi varej shumë nga tekstet e historisë dhe letërsisë franceze, që i shihte anglezët si kundërshtarët tradicionalë në dominimin kulturor dhe ekonomik të botës. “Frëngjtë“ si i quanin në Korçë, konsideroheshin si kombi më i kulturuar i shekullit të XIX dhe XX dhe njëkohësisht edhe më përparimtar. Në letërsi dhe në pikturë kishin shkollat më të mira dhe përfaqësuesit më të suksesshëm. Po ashtu në jetën operistike, teatrore Parisi ishte qëndra e kulturës botërore, ndaj nuk kishte se si mos isha i magjepsur nga kultura franceze. Të gjitha rrymat avangardiste të fundit të shekullit të XIX dhe atij të XX e kishin zanafillën në Paris. Në Angli, në vitet ’60, filluan të kishin sukses grupet e rokut, duke e kthyer Londrën në qëndrën e muzikës bashkëkohore, por ishte një lloj muzike, të cilën nuk e shijoja dhe kjo nuk kishte të bënte me të qënit frankofil apo anglofil. Përsa i përket Amerikës, në botën e kulturës e vlerësoja vetëm për kinematografinë, ndaj edhe ato që njihja dhe ndiqja në televizionin jugosllav ishin vetëm filmat amerikanë.

Përsa i përket politikës ndërkombëtare, që pas vrasjes së Kenedit, me luftën në Vietnam, Amerika ishte forca më luftënxitëse në në botë. Me skandalin e madh të Niksonit më 1973 u vu në dyshim edhe demokracia e brendshme amerikane ndaj edhe pse mund të kisha rezerva ndaj politikës zyrtare të Tiranës, më dukej që Amerika përbënte kërcënimin kryesor për paqen në botë.  Politika e jashtme e Anglisë ishte në mbështetje të asaj amerikane dhe për më tepër unë kisha qënë gjithnjë kundërshtar vendosur i monarkive.

Unë: Më 1968, ti pate shumë shpresë në fitoren e Bob Kenedit në zgjedhjet presidenciale, por gjithshka u përmbys me vrasjen e tij dhe me sa kujtoj nuk përmende emra të tjerë politikanësh amerikanë gjatë atij viti. Bile edhe më vonë nuk kujtoj të kishe ndonjë preferencë për Xhimi Karter apo për të tjerë politikanë demokratë, veç një antipatie të madhe për Reganin.

Ai: Regan ishte mishërimi i të kundërtës, se si i mendoja unë burrat e shtetit. Jo vetëm se ishte i djathtë dhe shumë konservator, por edhe më i moshuar se politikanët e tjerë dhe mbi të gjitha i paarsimuar. Nuk kishte asnjë përvojë në fushën ndërkombëtare, që e konsideroja të rëndësishme, duke qënë se Amerika ishte Superfuqia më me peshë në botë. Jeta e brendshme politike amerikane njihej jo në detaje edhe në Europë, ndaj më dukej absurditet, që një kandidat i tillë të fitonte zgjedhjet. Dhe si kishte deklaruar gjatë fushatës elektorale, Regani shtoi jashtëzakonisht buxhetin amerikan të luftës, që për mua ishte treguesi më negativ për një politikan të rëndësishëm. Gjatë 8 viteve të tij mbeta me bindjen se ishte një “kauboj”, i ardhur aksidentalisht në postin më të fuqishëm në botë.

Unë: Më 1988 doli në skenë Majkëll Dukaqis dhe ti tregove simpati për të. Të njëjtën simpati kishe treguar edhe për Spiro Agnju. Nga që ishin grekë?

Ai: Sigurisht. Nuk ishte shumë e lehtë për fëmijët e emigrantëve të ngriheshin në nivele të larta sa të konkuronin për President në vendin më të pasur në botë, ku dominonin anglo-saksonët. Të njëjtën simpati kisha për Kizingerin, që as nuk ishte lindur në Amerikë. Dhe emigrantët kishin treguar që përgjithësisht ishin më të ndjeshëm ndaj çështjeve europiane, por edhe të paqes në përgjithësi.

Unë:  Po Rusvelt që ishte anglo-sakson dhe megjithatë ka qënë për ty presidenti më i vlerësuar? Nga që ishte demokrat?

Ai: Jo. Rusvelti ka kontributin e jashtëzakonshëm të futjes së Amerikës në luftë dhe në atë kohë. Për ne që ndiqnim rregullisht buletinet e lajmeve të Luftës së Dytë, Presidenti amerikan ishte heroi, që ndryshoi rrjedhën e asaj lufte të çmendur, të nxitur nga një njeri i çmendur si Hitleri. Demokrat ishte dhe Trumani, por për mua ishte më i urryeri, sepse dha urdhër të hidhej bomba atomike në Hiroshima, veprimi më çnjerëzor i gjithë historisë të njerëzimit. Isha i sigurt, që Rusvelti nuk do e kishte bërë atë gjë nëse do ishte ende gjallë në fund të luftës. Krimi i madh ndaj Hiroshimës dhe Nagasakit më ktheu në një antiamerikan të vendosur, cilësi që nuk e kisha gjatë viteve të luftës.

(vijon)

Biseda “të pakryera” me babanë (Kristo Konoja dhe "Lulja e Kujtimit"-2)

 

(vijim)

Unë: Si nisi bashkëpunimi për operan “Lulja e Kujtimit”?

Ai: Pas suksesit të operetës “Agimi”më 1954, që u vu në skenë nga Pallati i Kulturës i Korçës, kishte përpjekje nga kompozitorët dhe poetët shqiptarë për të krijuar operan e parë shqiptare, si me temë ashtu edhe me autorë. Dy ishin kompozitorët, që mund të ndërmernin një vepër të tillë mbi supe, Prenk Jakova në Shkodër dhe Kristo Konoja në Korçë. Si një përpjekje paraprake, bashkë me Konon menduam të bënim një vepër më të vogël, që mund të vihej në skenë nga forcat artistike të qytetit dhe kështu lindi opereta “Së bashku jeta është këngë“. Libretin e mora përsipër bashkë me Leko Skalin, i cili kishte talent për vjershërim dhe njëkohësisht njihte mirë edhe ligjet e skenës se ishte aktor i teatrit të Korçës prej disa vjetësh. Me Lekon njiheshim që në Lice, por ai ishte dy klasa poshtë meje dhe më shumë ishim njohur pas lufte. Lekoja kishte bërë përpjekje edhe të shkruante pjesë teatrale me një akt dhe më të gjata. Kishte “shkëndija” të mira në poezinë me metrikë të rregullt, që ishte edhe ajo që përdorej më shumë në një libret operete.

Opereta, me premierë më 1958, pati shumë sukses në atë kohë dhe u interpretua mjaft mirë nga Mihallaq Zallëmi, Piro Sulioti, Pandi Raidhi, Marika Balashi, Gaqo Jorganxhiu, Dhimitra Mele,  Vani Trako dhe të tjerë këngëtarë dhe aktorë korçarë. Ndaj më tej vazhduam të njëjtin bashkëpunim për të bërë libretin e operas “Lulja e Kujtimit”, i bazuar mbi romanin me të njëjtin emër të Foqion Postolit. Ishte një ngjarje dramatike dashurie e lidhur ngushtë me përpjekjen e atdhetarëve shqiptarë para shpalljes së Pavarësisë, për të mos lënë Korçën në duart e grekëve.

Unë: Ishte opera e parë shqiptare?

Ai: Jo. Më parë u vu në skenën e teatrit të Shkodrës më 1958 opera “Mrika” e Prenk Jakovës me libret të Llazar Siliqit dhe dy vjet më pas e vuri edhe Teatri i Operas.  Premiera e operës tonë u dha në Tiranë javën e parë të nëntorit 1961. Në rolet kryesore ishin sopranoja Marije Kraja, që luante Olimbinë dhe tenori Xhoni Athanas, që interpretonte rolin e Dhimitrit. Në rolet e tjera interpretonin baritoni Avni Mula, mexosopranoja Rozmari Jorganxhi, tenori Kristaq Antoniu e të tjerë. Ishin pra disa korçarë edhe në rolet kryesore, si edhe kompozitori Kostandin Trako si mjeshtër kori.

Nata e parë pati një pritje të shkëlqyer nga ana e publikut. Atë kohë, Teatri i Operas kishte shumë këngëtarë të rinj, të posakthyer nga studimet në vendet e Europës lindore, që plotësonin më të vjetrit, që kishin studiuar në Francë dhe në Itali. Kështu që edhe në netët e dublantëve (Nina Mula në rolin e Olimbisë dhe Ibrahim Tukiçi në rolin e Dhimitrit) duartrokitjet ishin të pandërprera.

Unë: Për 16 vjet me rradhë, “Lulja e Kujtimit” nuk ishte më në repertorin e Teatrit të Operas edhe pse operat kombëtare numuroheshin me gishta. Pse?

Ai: Në mesin e viteve ’60 filloi ajo që kemi përmendur, gërshetimi i orientimeve të Partisë për revolucionarizimin e jetës së vendit e frymëzuar nga Revolucioni Kulturor në Kinë dhe “lufta e brezave”, të cilën e kemi zënë disa herë në gojë. Kështu që edhe Foqion Postoli, edhe Konoja konsideroheshin që kishin vepra “të prapambetura”, që nuk pasqyronin “hovin revolucionar të masave”. Të atyre viteve janë romani “Dasma” i Kadaresë, që u bë edhe film me titullin“Përse bie kjo daulle”, filmi “Horizonte të Hapura” me skenar të Dritëro Agollit dhe regji të Viktor Gjikës ku ngrihej figura e heroit nga klasa puntore, filmi “Plagë të vjetra” po me skenar të Dritëroit dhe me regji të Dhimitër Anagnostit, që pasqyronte luftën ndaj “zakoneve prapanike”, filmi “Montatorja”, romani “Tuneli” i Dhimitër Xhuvanit, dramat “Shtëpia në bulevard” dhe “Ngjarje në fabrikë“ të Fadil Paçramit etj. Për më tepër edhe muzika sinfonike dhe operistike quheshin “të të kaluarës” dhe pa interes për rininë. Opera “Lulja e kujtimit” në sytë e aparatçikëve ishte një vepër e romantiçizmit shqiptar, gati gati mikroborgjeze. Të vetmet vepra me temë historike, që u nxitën të krijoheshin në atë kohë, ishin ato për Skënderbeun, në kuadrin e festimeve të mëdha për 500-vjetorin e vdekjes së Heroit Kombëtar. U kompozuan dy opera të titulluara “Skënderbeu”.

Unë: Po pse më 1977 u kërkua për tu përpunuar dhe për tu rivënë në skenë?

Ai: Kjo kishte të bënte me politikat, që ndiqte Komiteti Qëndror për kulturën dhe artet. Në fundin e viteve ’70 po prisheshim me kinezët dhe njëkohësisht kishte një përpjekje për të vënë në pah kulturën kombëtare. Theksohej psh, që premierat e teatrit të ishin 80% të repertorit shqiptar. Në fushën operistike ishte më e vështirë, se veprat ishin shumë të pakta, pork jo e ringjalli operan tonë. Vetëm kërkoheshin shumë ndryshime sidomos në libret. Cesk Zadeja, atë kohë udhëheqës artistik i Teatrit të Operas dhe Baletit, me shkodranishten e tij mundohej ta minimizonte ripunimin duke thënë “ka i fije, ka i fije”, por duheshin hequr tablo të tëra dhe ripunuar disa skena dhe arie, për tu “aktualizuar me kohën”. Ju futëm punës me Lekon, si e mban mend, në shtëpinë tonë dhe ndryshimet ja dërgonim Konos, që punonte në shtëpinë e tij. Duheshin hequr skenat me koralet, ku tregohej bashkimi i çetave shqiptare me ato maqedonase dhe bullgare në luftën kundër Turqisë. Atë kohë marëdhëniet me “revizionistët” ishin të prishura dhe duhej edhe të “korrigjonim” historinë dhe Foqion Postolin. Figura e Dhimitrit gjithashtu u ndryshua, duke e kthyer në një të ri “të shtresës së varfër”.

Unë: Po pse e pranuat?

Ai: Nuk ishin vite për tu bërë shumë “trim” apo kokëfortë. Sa ishin goditur shumë e shumë artistë dhe shkrimtarë, që prej Pleniumit të IV të vitit 1973. Në Korçë, një vit më parë ishin dënuar me burgime të gjata piktori Vangjush Tushi, gjuhëtari Gaqo Peci dhe dirigjenti Kiço Venetiku për veprimtari kundër pushtetit popullor. I bëmë ndryshimet ashtu si mundeshim; Konoja bëri ndryshimet e tij muzikore dhe shfaqja u përgatit në disa muaj. Nuk morrëm pjesë gjatë provave dhe ne nuk na ftuan as për premierën, që u mbajt në vjeshtën e vitit 1978. Konoja, që kishte asistuar, u kthye nga Tirana shumë i pakënaqur me shfaqjen. Nuk zgjati për shumë javë të jepej në Tiranë. Duhet të ketë qënë një dështim, por unë nuk e pashë kurrë. Kujtoj vetëm që Olimbinë e luanin Edit Mihali dhe Fitore Mamaqi, ndërsa Dhimitrin, Gaqo Cakoja dhe Hysen Koçija

Unë: E megjithatë shpesh gjërat shkojnë në vendin e tyre. Më 2012, opera tuaj, të cilën e përmendje shpesh, u rivu në skenë me rastin e 100 vjetorit të Pavarësisë dhe u prit shumë mirë. U ndoq thuajse pa ndryshime version origjinal i vitit 1961 dhe dirigjent ishte Eno Koçoja, që ka pasur një lidhje të fortë shpirtërore me Korçën, por edhe me Konon dhe e vlerëson veprën. Këngëtarët ishin të gjithë të rinj, të cilët meq nuk ja u njoh karrierën artistike edhe nuk po i përmend me emra.

Po si ndodh jo rallë në Shqipëri, ku nuk mbrohen shumë të drejtat e autorit, ne, trashëgimtarëve të tu as na pyetën dhe as na ftuan në premierë.

Ai: Për të drejtat e autorit nuk kini ç’thoni se honoraret e libretit më janë paguar që më 1961 dhe vepra është pronë e trashëgimisë kulturore kombëtare.

Ne foto Marija Kraja dhe Xhoni Athanas ne premieren e vitit 1961.

Biseda “të pakryera” me babanë (Kristo Konoja dhe "Lulja e kujtimit")

Unë: Kur isha i vogël, nga emrat e parë që dëgjoja të përmendëshin në shtëpi, ishte ai i Kristo Konos. Me të kishe një miqësi në vite. E dija që ishte kompozitor shumë i mirë (atë kohë diskutohej nëse ai apo Prenk Jakova ishte më i miri në Shqipëri) dhe mbaj mend, që kur solle librin e sapobotuar “Mjeshtra të monumenteve muzikore”, e hapa në fund(n[ Pasqyra e L[nd[s) dhe për çudinë time nuk gjeta emrat e Pietro Maskanjit dhe të Konos. Rreth të parit, sa kishim parë në kinema të luhej një film rreth tij, ndërsa Konon e kisha parë shumë herë në shtëpi dhe isha i bindur q[ ishte ndër më të mëdhenjtë. Ti më the duke buzëqeshur, që jo të gjithë kompozitorët janë përfshirë në libër, sepse janë vënë më të shquarit. Libri ishte përkthyer nga Zana Shuteriqi dhe nuk kishte autor. Ndoshta ishte një lloj përmbledhje e nxjerrë nga shumë libra.

Ai: E kujtoj atë libër dhe ishte i mirë. Sillte shumë njohuri rreth jetës dhe veprave të mjeshtrave botërorë. Ndoshta duhet të ketë qënë përkthim i ndonjë botimi rus, se brenda tij përfshiheshin edhe shumë kompozitorë rusë jo më të njohur se Maskanji psh., bile mungonte edhe Bizeja.

Me Kristo Konon isha njohur që kur isha student në Liceun Francez, se më jepte muzikë. Ishte 15 vjet më i madh se unë dhe kuptohet, që nuk kishim pasur ndonjë shoqëri, deri sa nisa punë si drejtor i Radio Korçës më 1947 dhe me ish-profesorin tim filloi të më lidhte shumë veprimtaria kulturore. Ato vite Konoja ishte në kulmin e pjekurisë si kompozitor dhe vazhdoi të kompozonte pjesë sinfonike, poema vokalo-instrumentale, kantata, përpunime të këngëve popullore, si dhe vepra të tjera më të vogla. Ishte në të 40-tat dhe ende nuk kishin filluar të ktheheshin nga studimet në vendet e Lindjes, kompozitorët që do shquheshin në vitet ’60 dhe më tutje. Ishte i qetë, i përmbajtur dhe bënte një jetë shumë të rregullt. Edhe pse e kishin kërkuar disa herë të transferohej në Tiranë, pasi kishte shumë nevojë për të, kishte zgjedhur të rrinte vetëm në Korçë. Pat studiuar në Itali për klarinetë në vitet ’20-‘30, por kishte ndjekur edhe kurse të kompozimit dhe pat udhëtuar edhe në Francë dhe Austri për të parë ekzekutimin e veprave sinfonike dhe operistike. Tregonte shpesh rreth tyre.

Unë: Rrallë herë vinte vetë për vizitë tek ne. Përgjithësisht ishte me Melin, bashkëshorten e tij dhe ndonjëherë edhe me të motrën, Maqkën, me të cilën jetoi gjithë jetën.

Ai: Kiçoja (si e thërriste Maqka) u martua vonë, por ishte shumë i lidhur me familjen. Muzika dhe familja ishin të vetmet gjëra në të cilat ishte i përqëndruar. Pak i interesuar ishte psh për sportet, nga të cilat pëlqente dhe ndiqte vetëm boksin. Nuk shprehte asnjë interes për politikën.  Punonte një kohë të gjatë në piano në shtëpi duke kompozuar dhe orkestruar, dhe dilte për një shëtitje me gruan, ose shkonte në kinema, teatër a në ndonjë veprimtari tjetër artistike. Rrallë vinte edhe në Pallatin e Kulturës, ku ishte vendi që mblidheshin të gjithë letrarët dhe artistët, si dhe shumë të tjerë, të apasionuar pas kulturës dhe artit. Qysh prej vitit 1952 kishte qënë profesion të lirë si kompozitor dhe ashtu vazhdoi deri kur doli në pension.

Unë: Po duhej të pëlqente me siguri letërsinë dhe teatrin sepse ka kompozuar të paktën një opera dhe tre opereta? Habitem, që Llazar Siliqi të kishte thënë se Konoja për të ishte “çuditnisht i pakulturum”?

Ai: Shpesh përcaktimet e një njeriu të veçantë përfaqësojnë vetëm një pjesë të së vërtetës dhe shumë herë varen nga njohja apo edhe marëdhëniet, që kanë dy krijues në një moment të caktuar. Konoja pat punuar me Llazarin për operetën e parë shqiptare “Agimi”dhe duket se patën patur ndonjë fërkim. Edhe kompozitori, si korçar tipik që ishte, i kishte vënë nofkën poetit:“Siriliqi”. Ndoshta Llazari, duke ditur që Kristoja kishte studiuar në Itali, mendonte se duhet të njihte më thellë historinë dhe letërsinë italiane. E megjithatë, Konoja ishte njohës i historisë dhe mitologjisë. Jo vetëm kishte interes për periudhën e Rilindjes Shqiptare, për të cilën kompozoi operan “Lulja e Kujtimit”, por kishte nisur edhe të kompozonte në vitet ’60 operan “Prometeu”. Nuk e vazhdoi sepse nuk e inkurajoi Enver Hoxha, që i sugjeroi të kompozonte një opera me temë nga jeta e klasës puntore. Nuk kompozoi kurrë një të tillë.

(vijon)

Where am I going?

 Where am I going?

To what end this heavy cart

In years like Sisyphus I push?

Max still comes around my feet

With his teary eyes gives me a look.

Will I arrive

to the forgotten dream?

There,

To be transformed in between colours

And to feel the warmness of the lights

(Not those stolen wires);

There,

In front of a deep pond

Afraid to be of diving for pearls.

Scared by the idea of the vicious circle

In which I wonder and wonder endlessly,

I'll look for the miracle in vain,

In colors to be changed endlessly.

Nor the bath in a river of light,

    Nor the wonderful sounds,

        Nor the antique papyrus,

            Nor the kiss of Muse,

Neither the sacred healer balsam,

Can have any use.

*Eshte perkthimi im i poezise "Per ku jam nisur?" e botuar ne vitin 2007

Biseda “të pakryera” me babanë (Todi Lubonja ne Korce)

 (Ne foto Andon Mara me piktoret Ruzhdi Goskova, Fiqiri Progri dhe skulptorin Llazi Dengo)

Unë: Po në Korçë ndjehej, në fundin e viteve ’60, “lufta e brezave”?

Ai: Më pak, megjithëse ishte gjallëruar, me ardhjen e Todi Lubonjës. Nga” të rinjtë“ deri në atë kohë kishin botuar nga dy libra vetëm Vangjush Zikoja, Dhori Qiriazi dhe Teodor Laçoja dhe një libër Guri Miçinoti. Të pakta ishin edhe botimet e më “të vjetërve” si të Sotir Andonit, Arsinoi Binos dhe Miço Kallamatës. “Lufta e brezave” ishte përqëndruar në kapjen e postit të Kryetarit të Degës së Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve, dhe Konoja kishte thuajse një vit, që ishte zëvendësuar nga Laçoja, ndërsa vendin e  Vangjush Tushit, si sekretar për Artet Figurative e pat zënë skulptori Avni Bilbili.

Unë: Po ku shihej më shumë inkurajimi i të rinjve përballë të vjetërve në jetën kulturoro-artistike të qytetit?

Ai: Todi shquhej për arrogancë, të cilën e kishte në natyrë, por ja jepte edhe posti i antarit të  Komitetit Qëndror. Duke qënë se sa kishte lënë postin e lartë të kryeredaktorit të “Zërit të Popullit” dhe kishte qënë shumë afër Enver Hoxhës, ndërsa Ramiz Alinë e kishte mik të ngushtë, sillej me mospërfillje edhe ndaj sekretarit të parë të rrethit, që atë kohë ishte Mihallaq Ziçishti. Kishte njohje të përcipta të filozofisë dhe arteve, por dallohej mes aparatçikëve të tjerë të Tiranës, ndaj dhe kishte bindjen se ishte “kokë“ në fushën e kulturës. Erdhi “me shpatë“ në Korçë dhe mblodhi rreth vetes krijues të rinj dhe që i shkonin për shtat bindjeve të tij rreth kulturës dhe artit. Por jo gjithnjë mbështeste më të talentuarit dhe më të mirët. Në hije mbetën jo vetëm Konoja, Tushi, Rafael Demboja, Nella Sinaeri, Sokrat Mioja, Skënder Arrëza,  por edhe deri tek Lasgushi, i cili atë kohë jetonte në Pogradec, qytet i cili mbulohej nga dega e Korçës. Ishte për një “asgjesim” total të artit të së kaluarës dhe prirjen drejt modernizmit, që në përgjithësi të shpie në qëndrime të gabuara, pasi arti ka nevojë për vazhdimësi dhe larmi. Vërtet përkrahu të talentuarit Qiriazi, Mihallaq Luarasi, Teodor Laço, Vangjush Furrxhi, por edhe mediokrit si dirigjenti Rikardo Jorganxhi dhe grafisti Andrea Themeli. Në kulturë ishte për masivizimin e lëvizjes artistike nëpër shkolla dhe ndërmarje prodhuese, sa edhe “kërcënonte” drejtuesit e Teatrit se do ja u jepte skenën vetëm amatorëve, por kjo nuk ishte ide shumë e mirë, se vërtet mund të evidentonte talente të reja, por “sasia” në art është gjithnjë në dëm  të “cilësisë“. Pra ishte një lloj masoviku i kulturës.

Unë: Me një fjalë ti u ndjeve mirë, kur Todi u rikthye në Tiranë, si Drejtor i Radio Televizionit Shqiptar?

Ai: Po. Nuk e duroja dot arrogancën e tij, sepse më lidhte ndonjëherë edhe puna si gazetar i Radios, sektor i cili mbulohej nga Lubonja. Për më tepër, në kohën e tij më larguan edhe nga Këshilli Artistik i Teatrit, gjë të cilën e bëja me dëshirë, si shumë punë të tjera të papaguara, që lidheshin me kulturën dhe artin në qytet. Duhet të të them se Todi ishte funksionari i lartë partiak më fodull dhe arrogant, që kam parë dhe njohur në Korçë. As Mihallaqi (Ziçishti) nuk ishte aq kapadai sa Lubonja. Në Korçë kishin punuar edhe shumë të tjerë, si Piro Kondi, Haki Toska, Ramadan Xhangolli, Petro Dode e ndonjë tjetër, që ishin shumë më të njerëzishëm se Lubonja dhe Ziçishti. Todi “vriste e priste”, i veshur gjysëm ushtarak me gozhup kinez dhe çizme dhe me makinën pas. Pat përcjellë edhe dy familje punonjësish të bankës nga apartamentet e tyre mbi Bankën e Shtetit për të pasur një apartament sa më të madh për veten, Lirinë dhe djalin e vogël.

Unë: Po meqë Radio-Korça varej nga RTSH, a nuk mbetej ai sërish eprori tënd?

Ai: Drejtori i Përgjithshëm, që ishte Todi, nuk kishte të bënte fare me katër Radiot e rretheve(Korçën, Shkodrën, Kukësin dhe Gjirokastrën). Me Thanas Nanon, që ishte drejtori i Radio Tiranës, kisha vite që njihesha dhe kishim respekt të ndërsjelltë.

Unë: Vazhdoi “lufta e brezave” pas largimit të Todit?

Ai: Shumë më pak. Todi “tërhoqi” në Tiranë Mihallaq Luarasin, Laçon dhe disa të tjerë dhe marëdhëniet midis krijuesve ishin më të normalizuara. Takoheshim shpesh në Pallatin e Kulturës, diskutonim për veprat e njëri tjetrit, për ato ç’kishim në dorë, si dhe vizitonim studiot e piktorëve dhe skulptorëve dhe jepnim mendime për ekspozitat e tyre personale. Ishte një atmosferë e shëndetshme, ku ndjehej herë herë rivaliteti dhe zilia, por këto kanë ekzistuar gjithnjë në qarqet artistike të të gjithë botës.

Unë: Me një fjalë ti nuk je i mendimit se jeta kulturore dhe artistike u gjallërua së tepërmi në “kohën e Todit”?

Ai: Gjithnjë kam pasur bindjen se sa më pak përzjehen nëpunësit në problemet e artit dhe kulturës aq më të lira janë ato. Funksionarët e lartë, që e njohin kulturën, e lenë në duart e krijuesve sepse e dinë që vetëm ashtu mund të ketë cilësi. Tradita e “futjes së hundëve” nga sekretari për ideologjinë u ndërpre pak vetëm në kohën kur sekretar ishte Vangjush Cërrava, se më pas “i shumëdituri” Enver Halili dhe pas tij “komsomolasi” Jani Ballta vazhduan “të udhëhiqnin” në fushën e krijimtarisë artistike. Arti dhe kultura në Korçë vazhduan të bien dita ditës në kohët e tyre, deri sa arriti, që Korça zinte në vendet e fundit në Shqipëri për blerje librash dhe rregjistrime në bibliotekë. Teatri, i cili pat qënë në pararojë dhe shfaqje të tij krahasoheshin me ato të Teatrit Popullor, filloi të renditej pas Shkodrës, Durrësit bile edhe Fierit.

Unë: A nuk e transformoi për mirë Todi, Radio Televizionin Shqiptar?

Ai: Transformimet në përgjithësi nuk janë të lehta dhe nëse bëhen me nxitim edhe mund të dështojnë. Zëvendësimi i menjëhershëm i një pjese të gazetarëve dhe redaktorëve me të rinj të prirur drejt “modernes” solli edhe një trajtim sipërfaqësor dhe imitues të shumë emisioneve të Televizionit, që ishin emisionet që ndiqnim më shumë në fillimet e viteve ’70, pasi Radio-Tiranën e dëgjonim shumë pak. Duke i krahasuar me kanalet e tjera televizive të asaj kohe, RTSH ishte pak më mirë se kanali zyrtar grek, por dukshëm më poshtë se Televizionet Kroate dhe  Sërbe, të cilët i shihnim nëpërmjet Televizionit Maqedonas. Megjithatë, pas Pleniumit të IV dhe largimit të Todit, Televizioni shqiptar bëri hapa prapa. Diskutonim rreth ndryshimeve me Liri Celin, të cilën e larguan nga vendi i zv.drejtores së Radio-Tiranës dhe e sollën Drejtoreshë në Radio-Korça

Biseda “të pakryera” me babanë (Brumi i zjarrtë)

Unë: Më kujtohet një e dielë e vitit 1970, kur duke hapur gazetën “Drita” si bëje çdo drekë të diele, gjete një artikull të shkurtër kritik për librin tënd të posabotuar “Brumi i zjarrtë“. Autori ishte një letrar i ri nga Gjirokastra i quajtur Thanas Dino, të cilin nuk e njihje. U dëshpërove, se ta lexonim në fytyrë, por nuk the gjë. E lexova edhe unë. Ditë më pas më spjegove se cili ishte Dino dhe shtove, që duhet të ketë pasur ndonjë porosi nga Braçeja (Ibrahim Uruçi), ose nga rrethe të tjera letrare të Tiranës, që kishin kohë që “godisnin” brezin e vjetër, në kuadrin e të famshmes “luftë e brezave”.

Ai: Ishte një deduksion logjik i imi, se as pyeta redaksinë e “Dritës” dhe as këmbeja me njeri në Tiranë, diskutime të tilla, të llojit “thashetheme rrethesh letrare”. Duke punuar një kohë të gjatë në gazetari, e dija se shpesh artikujt shkruheshin me porosi dhe ju jepeshin më të rinjve edhe “me pika” për të mos dalë emrat e autorëve të vërtetë, të cilët edhe mund t’i njihje. Dinoja duhet të ishte student në Tiranë dhe atë kohë shumë të rinj silleshin rreth Fadil Paçramit, Kadaresë dhe Uruçit, që ishin krerët e “lëvizjes letrare të brezit të ri”.

Unë: Ti mendon se mund të kishte një prej tyre? Kishin kaq shumë kohë të sipërmendurit të lexonin çdo botim të asaj kohe?

Ai: Botimet ato kohë nuk ishin aq të shumta. Vëllimi im me tregime kishte fituar çmim të tretë në konkursin kombëtar të vitit 1969, ndaj nuk është se nuk përbënte interes. Gjithashtu nuk mendoj se dikush kishte ndonjë inat personal me mua, ndonëse Paçramin e kisha njohur mirë kur punonim paslufte në BRASH(Bashkimi i Rinisë Antifashiste Shqiptare- sh.im) dhe nuk kisha pasur marëdhënie të ngrohta. Të kam thënë që më dukej edhe e çuditshme, që Fadili kishte filluar të shkruante drama pasi kishte kaluar të dyzetat, sepse në kohën kur e njihja nuk kishte treguar ndonjë talent letrar apo gazetaresk. Artikulli për mua ishte në kuadrin e një “sulmi” ndaj letërsisë , që ata e quanin dogmatike dhe që ishte përqëndruar kryesisht ndaj romancierëve Jakov Xoxa, Sterjo Spasse, Shefqet Musaraj, Ali Abdihoxha e ndonjë tjetri; dhe në poezi ndaj Lasgushit, Aleks Caçit, Fatmir Gjatës, Andrea Varfit, ndërsa në dramaturgji ndaj Kol Jakovës, Spiro Comorës dhe Skënder Luarasit. Në hije ishin lënë edhe librat e Dhimitër Paskos, që ishte prozatori më i mirë shqiptar i pasluftës.“Betejat e mëdha” pra ishin mes krijuesve në Tiranë, për të zënë pozitat e larta të “tempullit të letërsisë“.

Unë: Ti e pate shkruar vëllimin në “përgjigje” të lëvizjes për “emancipimin e gruas”, që kishte nisur pas Letrës së Hapur të Komitetit Qëndror më 1967?

Ai: Më të shumtat e tregimeve të atij vëllimi unë i kisha botuar më parë në revistat “Nëntori” dhe “Ylli”, por edhe atmosfera e kohës kishte ndikim në përmbledhjen me tregime “Brumi i zjarrtë“. Gjithnjë e kam parë si çështje kryesore të përparimit të shoqërisë, barazinë e burrit dhe gruas. Ti e kujton se si shkonim familisht në stadium për të parë ndeshjet e futbollit. Që kur u martuam me Sofikan shkonim kudo bashkë, pa përfillur mjedisin injorant të asaj kohe, të cilëve ju dukej e çuditshme që edhe gratë të ndiqnin futbollin. Kjo vinte edhe nga që vinim nga një qytet më i përparuar si Stambolli. Edhe Nesti (i vëllaj- sh.im) shkonte bashkë me Lefterinë në pishinën e qytetit dhe ajo ishte e vetmja grua atje. Korça megjithëse më e përparuar se qytetet e tjera shqiptare, përsëri mbetej një qytet provincial ballkanik. Në atë kohë për të cilën flasim, sa kishin filluar të punonin gratë si shitëse, kamariere apo banakiere dhe këto punë nuk ishin të preferuara për qytetaret korçare ndaj kryesisht punësoheshin gra të ardhura nga fshatrat. Kishte ende shumë vajza të mira në mësime që sa mbaronin të mesmen, familja i fejonte menjëherë për të mos i lënë të shkonin në universitet në Tiranë. Ndaj dhe tregimet e atij vëllimi, të cilat prekin edhe këto tema ishin të frymëzuara dhe i shkruaja pa sforco.

Unë: A ishin skematike?

Ai: Varet se çfarë quajmë skematike. Mua më dukeshin më shumë të tilla disa tregime të Kadaresë, që të pëlqenin ty, si “Emblema e Dikurshme”, i cili ishte një ilustrim letrar i Luftës së Partisë për të zbuluar grupet sabotatorë të naftës, por ti si dishepull i “brezit të ri” nuk arrije ta kuptoje atë.

Përralla “Trump nuk bëri asnjë luftë!”

Qarkullon një gënjeshtër e sajuar mirë, që Trump është Presidenti më paqësor amerikan dhe që nuk ka nisur asnjë luftë prandaj dhe po e luftojnë jo vetëm demokratët (luftënxitës), por sidomos “deep state”. E besojnë edhe njerëz me mend dhe të informuar mirë.

Po si është e vërteta?

Në 70 vitet e fundit, të gjithë kandidatët për presidentë amerikanë , kanë konkuruar në garën presidenciale duke pretenduar se janë kundër çdo lufte dhe për paqen në botë. E megjithatë Amerika është përfshirë, ose ka filluar shumë të tilla duke nisur me atë të Koresë, Vietnamit, Laosit, Gjirit Persik, Sërbisë, Afganistanit, Irakut dhe Sirisë. Dora e SHBA ka qënë edhe në shumë ndërluftime mes shteteve dhe etnive, si dhe në luftrat civile brenda vendeve.

Pas asaj të Vietnamit, lufta me më pak përkrahje në botë ka qënë ajo e Irakut e nisur nga Bush Dabëlljuja dhe klani i tij. Nuk kishte se si mos dënohej nga gjithë kandidatët për presidentë , në zgjedhjet e 2008, 2012 dhe 2016. Në këtë drejtim Trump nuk shtonte asgjë të re. Tërheqja përfundimtare e trupave edhe nga Iraku dhe nga Afganistani kërkohej nga i gjithë opinion amerikan.

Por edhe pse Trump nuk nisi ndonjë luftë të re, kjo nuk e bën aspak paqedashës. Ai jo vetëm është nxitës dhe përçarës në arenën ndërkombëtare, por është Presidenti, që po nxit më shumë se cilido tjetër garën e armatimeve. Buxheti për shpenzime ushtarake nuk ka qënë kurrë kaq i lartë në përqindje, sa në kohën e tij. Hapur ai I bëri presion vendeve të NATO-s për të rritur shpenzimet ushtarake, që nënkupton më shumë blerje armatimesh nga industria e luftës në Amerikë. Të gjithë bizneset e lidhura me armët e vogla e të mëdha(tradicionalisht prorepublikane) e kanë Trump beniaminin e tyre.

Dhe nëse prodhohen më shumë armë, tanke, aeroplanë luftarakë, nëndetse ato do përdoren një ditë. Në të kundërt fabrikat e armëve do nisin të falimentojnë dhe në Amerikë asnjë biznes nuk ndjeu një rrezik të tillë gjatë viteve të “paqedashësit” Trump. Në të kundërt, aksionet e industrisë së armatimeve janë më lart sot se në çdo kohë tjetër.

Po a ka një kontradiktë midis veprimeve të tij dhe asaj që qarkullon për raportin e Trump me luftën në përgjithësi dhe me rolin, që duhet të luajë Amerika në botë?

Ekziston kjo kontradiktë, pikërisht se Trump ka qënë Presidenti më kontradiktor dhe më i paparashikueshëm i 100 viteve të fundit. Bile të qënit i paparashikushëm në arenën ndërkombëtare ai e quante si “cilësi të shkëlqyer” të vetes, se mund t’i zinte “në befasi “ kundërshtarët! Ishte thjesht ideja e një amatori, që ngatërron politikën e jashtme me të bërit biznes me pasuritë e patundshme. Amerika , të paktën që prej mbarimit të Luftës së Dytë, ka pasur një politikë të jashtme të përcaktuar qartë, që ka ndryshuar shumë pak, kur janë ndruar administratat. Me besimin e patundur në aftësitë e tij “transaksionale”, Trump zuri në befasi vetëm aleatët e Amerikës dhe jo armiqtë e saj. Me përjashtim të angazhimit ushtarak në Siri kundër Kalifatit të ISIS, politika e jashtme e administratës së tij dështoi ose nuk u bëri asnjë shuarje konflikti në botë.

Këshut ndodhi me konfliktin Arabi Saudite – Jemen, me sulmet e Turqisë kundër kurdëve, me konfliktin e Krimesë dhe të tjera vatra zjarri në botë. U zvogëlua në botë roli i NATO-s dhe u rrit ai i Rusisë, Kinës, Turqisë dhe Izraelit. Edhe pse këta dy të fundit janë aleatë të Amerikës, politikat e tyre të jashtme kanë qënë në kundërshtim me politikat europiane dhe ato tradicionale amerikane. Duke shtuar këtu edhe rritjen e buxheteve të luftës në të gjitha vendet kryesore në botë gjatë viteve të Trump, mund të thuhet pa frikë, se “erërat e luftrave” po ndjeheshin këto kohë më shumë se kurrë.

Politikat “Amerika mbi çdo gjë“ ashtu sikundër famëkeqja “Deutchland uber alles” sjellin vetëm luftra shkatërrimtare për Njerëzimin!

Për fat të mirë “The Donald” është larg, shumë larg një rikthimi në Shtëpinë e Bardhë!

Në Stambollin e vitit 1932

"Rrënjët" e mija janë më shumë në Stamboll se sa në Korçë. Atje janë eshtrat e stërgjyshit tim Andon Mara dhe të stërgjyshes  Dafina Mara. Diku, në një varrezë të krishterësh, pranë të tjerë oparakësh, përmetarësh, grekësh. Megjithë orientimin shumë antikristian të qeverive turke të shekullit të kaluar, besoj se varreza nuk duhet të jetë prishur gjatë zgjerimit galopant të Qytetit. Atje punoi gjyshi im, Naum Andon Mara, që kur ishte 9 vjeç e deri sa u kthye 68 vjeçar në Korçë. Në Stamboll u lind babai im, Andon Mara dhe edhe pse 15 vjeçar u kthye përfundimisht në Shqipëri, për të “qyteti mbi shtatë kodra” mbeti i shënjtë, i shumëdashur, i ëndërruar. Qyteti më i bukur në botë.

I mrekulluar nga rrëfimet plot ngjyrë të tim eti, kur vizitova Stambollin për herën e parë(dhe të vetme) më 1995, edhe pse me kureshtje për të parë sa më shumë, nuk u habita por edhe nuk u zhgënjeva plotësisht. Duke e krahasuar me metropole të tjera, të cilat i kisha vizituar, mu duk më i varfër, me më pak shkëlqim, me një arkitekturë jo shumë të zhvilluar dhe me njerëz të qetë, por jo “të sofistikuar”. Kur ja u shpreha këtë të afërmve të mij, të cilët jetonin ende atje, dhe duke ju përmendur ato ç’ka më kishte treguar babaj, ata më thanë “Andoni mbante mend Stambollin e tij, që ishte 1 milion dhe nga këta vetëm gjysmët ishin turq. Tani është 13 milion me të ardhur nga Anadolli dhe ata, me etni joturke janë më pak se 200 mijë.”

Po cili ishte “Stambolli i babait tim”?

Ishte qyteti më i madh dhe më modern i Republikës Turke të Ataturkut, që sa ishte formuar në vitin 1923, kur Andon Mara ishte vetëm 1 vjeçar. Nga disa kërkime të shpejta në internet, kalimthi gjen disa ngjarje kuptimplote për vendin që kishte qyteti në botën europiane. Më 1930 grave turke ju dha e drejta të votonin, kur në Francë kjo e drejtë u njoh vetëm më 1944, në Greqi më 1952 dhe në Zvicër më 1959. Më 1936 në Stamboll mbahej Kongresi Ndërkombëtar i Grave. Prej vitit 1927, arsimi po modernizohej nën drejtimin e amerikanit John Dewey. Më 1937 vihej në skenë opera e parë turke. Më 1935, në parlamentin turk 5% ishin gra, ndërsa në Angli dhe në Amerikë vetëm 1% e parlamentarëve ishin të “seksit delikat”.

Para se të nxirrja këto fakte rreth Turqisë dhe Stambollit të viteve ’30, pata gjetur rastësisht në google, duke kërkuar për babanë, një fotokopje të një reviste turke për fëmijë, të quajtur “Coçuk masallar” (Përralla për fëmijët). Ishte e 23 shtatorit të vitit 1932. Një njoftim i thjeshtë, ku përmendeshin emrat e fëmijëve, që kishin zgjidhur një “puzzle”të botuar në numurat e mëparshëm  dhe kishin dërguar përgjigjet në redaksi. Mes shumë emra turqish ishte edhe një armen dhe emri i babajt bashkë me adresën e apartamentit në Tophane. Ishte 10 vjeç atë vit. Duhet të ishte ende në shkollën fillore greke, por edhe atje, një pjesë e mësimeve bëheshin turqisht.

E përmenda këtë fakt(të rëndësishëm për mua dhe familjen time), për të theksuar se Stambolli i atëhershëm ishte vërtet një qytet i zhvilluar europian, që nuk mbetej pas kryeqyteteve më të përparuara. Pjesë e jetës së përditshme ishe abonimi i një familje të mesme, në disa periodikë, midis të cilëve edhe një për fëmijë. Babai e vazhdoi gjithë jetën atë traditë të familjes të krijuar në Stamboll dhe në shtëpi jo vetëm nuk munguan kurrë revistat kryesore të kohës, por ruheshin si “koleksione” me fanatizëm.

A ndryshoi më vonë për mirë apo për keq Stambolli?

Përgjigjen e kësaj pyetje nuk mund ta jap, se nuk e kam gjetur as tek libri i nobelistit Orhan Pamuk për qytetin e tij të lindjes. Në një udhëtim të fundit të para dy viteve në Europë, pata qëndruar disa orë për të këmbyer avionin në aeroportin e qytetit të “rrënjëve” të mija dhe pata mbetur shumë i zhgënjyer, duke e krahasuar me “jetën” e aeroporteve të tjera europiane.

Babai nuk mundi kurrë të kthehej në qytetin e tij të adhuruar. Ndoshta më mirë!

Evi Kokalari mos harro Musinenë!

Vetëm para disa ditësh mësova se ishte një “Evi Kokalari” (sounds like an Albanian name- më shkrojti ime bijë)dhe dëgjova një pjesë të një interviste televizive, që i jepte rrjetit OAN, edhe ky i panjohur për mua.

Me siguri e njohin mirë në Shqipëri se në një intervistë, që pashë në youtube, I spjegonte publikut shqiptar se sa i mirë, i dashur dhe i thjeshtë është Donald Trump, “të cilin e ka takuar disa herë“. (Po njëlloj jepnin intervista dikur ata që kishin takuar disa herë sho Enver.)

Evi duhet të jetë nga Kokalarët e Gjirokastr]s, një familje shumë e njohur dhe e pasur, që u persekutua mizorisht nga Enver Hoxha, sepse duhet të kishte edhe një mllef të patreguar personal ndaj tyre. Ka një agjensi imobiliare në Nju Jork, pra është di]ka midis bussines woman dhe sales person. (Pa dashur të fyej agjentët imobilarë kudo në botë, shpesh më kujtohet acarimi i arkitektes polake Lusinka, të cilës në banjot e zyrave, i ishte hapur biseda rreth tregut të shtëpive nga një agjente këmbëngulëse. Ne duke qeshur i thamë - Lusinka na trembe, thamë se mos të violentoj njeri në banjë! –Agjentët imobiliarënuk kanë seks!- tha gjithë inat polakja dhe ne të gjithë u shkrimë së qeshuri.)

Që Evi të jet[ mbështetëse e zjarrtë e “The Donald” është jo vetëm e drejta e saj, por është edhe shumë e logjikshme. Eshtë republikane e regjistruar, vjen nga një vend me të kaluar komuniste dhe familja e saj ka qënë shumë e përndjekur në Shqipëri. Tek Trump ajo sheh të kundërtën e ]do gjëje, që ka parë në Shqipëri para viteve ’90. Lirinë e fjalës, lirinë e biznesit, mbrojtjen e të drejtave të njeriut, mbrojtjen e lirive fetare, uljen e rolit të qeverisë dhe shtetit në jetën e njerëzve, përkrahjen e demokracisë kudo në botë, e të tjera.

Po a është në të vërtetë “The Donald” për lirinë e fjalës dhe informacionit, për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe përkrahjen e demokracisë kudo në botë?

Me fjalë po, por jo me veprime.

Ka 5-6 vjet që Trump shpif ndaj të gjitha mediave, që shkruajnë kundër tij, ose ato që nuk i pëlqejnë duke i quajtur “fake news” dhe “people’s enemy”. Tek përkrahësit e tij është ngjallur një urrejtje e madhe ndaj gazetave dhe televizioneve më serioze amerikane. Ju ngjan shumë Diktatorëve në këtë fushë.

Në 4 vitet e Presidencës së tij, ai nxorri dhjetra urdhra ekzekutivë, nga ndalimi i vizave për shumë vende myslimane, kufizimi i kërkesave për azil të emigrantëve nga Amerika Latine, ndalimi i fondeve për të lehtësuar abortet dhe deri në ngritja e murit me Meksikën. T[ gjitha shkelje t[ hapura t[ t[ Drejtave t[ Njeriut. Të gjitha veprime që merren nga regjime autoritariste dhe diktatoriale.

Trump si kurrë ndonjëherë në historinë amerikane nuk përkrahu revoltat e kinezëve të Hong-Kongut për të ruajtur demokracinë e territorit të tyre, përkrahu pa asnjë kusht Putinin, Erdoganin, Princin Saudit  Bin Salman dhe deri në komunistin Kim Xhong Un. Vetëm ata që aspirojnë të bëhen Diktatorë veprojnë kështu.

Trump ka edhe shumë e shumë “kusure” të tjera, të cilat e afrojnë me Diktatorët e Majtë dhe të Djathtë, të cilët i urrente aq shumë Musine Kokalari.

Sigurisht, Musineja ishte shkencëtare dhe jo agjente imobiliare si Eva Kokalari(pa dashur të fyej përfaqësuesit e këtij profesioni kudo në botë). Dhe ajo që është më shumë për të ardhur keq, në Amerikë, mes komunitetit shqiptar nuk janë vetëm njerëzit e këtij profesioni (përgjithësisht të paskrupullt), por edhe shumë të tjerë, edhe me profesione të nderuara, që mbështesin “gënjeshtrën e madhe” Donald Trump. Njoh edhe ish-antarë partie, ish sekretarë organizatash rinie, ish sindikalistë, që tek Trump dhe parimet e tij (të mungesës së parimeve) kanë gjetur frymëzim, për të zhbërë gjithshka që ka bërë presidenti me ngjyrë Barak Obama.

Evi Kokalari ka shitur më shumë shtëpi gjatë kohës që ka mbështetur hapur Presidentin në largim. Organizoi për të edhe një ceremoni të Inagurimit si President i vërtetë, që pritet të zhvillohet virtualisht më 20 janar. Thotë se do hedhë në gjyq facebook dhe rrjetet e tjera se i kanë bllokuar llogarinë, gjë që sipas saj është ]ensurë. Edhe pse luftëtare e zjarrtë e ekonomisë së tregut, Evi harron që mediat sociale janë prona të privatëve dhe si të tilla ju mjafton të respektojnë akt-marëveshjet me përdoruesit. Por të gjitha këto ajo shtiret se nuk i di.

Evit i duhet reklamë për të shitur sa më shumë dhe reklamë më të mirë se “të hidhesh në zjarr” për “The Donald” nuk ka! Të ndjekin pas shumë klientë, ndërtues, developer dhe arkitektë.

Musineja ende vuan atje ku ka rënë, se kjo botë vazhdon të l[ngojë nën Diktatorët, që mbështeten nga Evi me kompani.