Njeriu nga Vicidoli.

NJERIU NGA VICIDOLI

E kthyer në një lojë fjalësh,titulli i shkrimit se pse më kujton ulkonjen e famshme të Romës qe ushqen Romulin dhe Remin.Në një farë mënyre, tmerrohem kur mendoj se një ditë në zyrat e shtetit shqiptar, nipërit dhe stërnipërit e mij do shohin nje skulpturë bronxi që tregon një viç dhe atin e Kombit që del prej tij.

Po le te tregohemi të drejtë me njeriun nga Viçidoli dhe të përpiqemi të analizojmë nëse ka bazë apo jo frika ime.

Kam dëgjuar për të në fillimet e viteve ’80 dhe e kam takuar rastësisht ne spitalin e Tiranës në vitin 1985.Dallohej mbi të tjerët nga mënyra se si ishte veshur dhe se si sillej.Të qënit karizmatik(bashkë me vullnetin e tij të hekurt)e çoi në krye të lëvizjes antikomuniste deri sa një ditë, pushteti dhe dashuria e pakufizuar për të e shfytyruan. Megjithatë, edhe gati pas 20 vjetësh prej artikullit të tij të guximshëm në gazeta “Drita”, ai ka mbetur politikani më i suksesshëm dhe më i fuqishëm në Shqipëri.Në diskutimet që bëjmë mes miqsh, kjo argumentohet në mënyrë të ndryshme, ku fillohet me prapambetjen e popullit tonë dhe përfundohet me antikomunizmin e Doris Pakut dhe politikanëve  të tjerëve europianë.E vërteta, për mendimin tim, është shumë më larg dhe disi më  e thjeshtë.

Ai është politikani më punëtor dhe që ka nxënë më shumë se të gjithë të tjerët në shkollën e politikës.

Eshte e njohur nga të gjithë që deri në vitin 1990 ne nuk kishim politikanë.Udhëheqësit e vazhdimësisë që trashëguam nuk ishin të mësuar as me kritika të hapura, as me opozitë dhe as me fushata elektorale.Më të mënçurit prej tyre ishin dalluar në mësimin si papagall të marksizëm-leninizmit, ndërsa ata më puntorët kishin treguar me vepra”se dinin t’i drejtonin masat në ndërtimin e socializmit”.Mungesa e plotë një klase politikanësh e shoqëruar me mungesën e një klase të pasur dhe drejtuese solli detyrimisht gabimet e njëpasnjëshme në tranzicionin e zgjatur shqiptar.Gjatë 19 vjetëve u lakuan një sërë emrash, disa prej tyre u bënë edhe kryeministra,presidentë apo kryetarë kuvendi,por nga aktorët kryesorë tani kanë mbetur vetëm tre: Berisha, Rama dhe në një rol të dorës së dytë Meta.Unë nuk po i quaj as drejtues të së Majtës dhe as të së Djathtës se në veprimtarinë e tyre politike “të çoroditur” ata jo vetëm se hidhen nga një krah në tjetrin, por edhe elektoratit që i drejtohen shpesh herë nuk i përkasin.Megjithatë le t’i gjykojmë si nxënës të shkollës së politikës:

• Ilir Meta nga më dashamirësit është cilësuar si politikan ambicioz, punëtor, që di të grumbullojë rreth vehtes njerëz e t’i shpërblejë dhe njëkohësisht që ka kuptuar rolin e medias dhe si t’a përdorë atë. Pa dashur t’i përmendim anët negative, duke parë rezultatin e sotëm themi se ai nuk diti të krijojë parti dhe aq më pak ta çonte atë drejt rritjes.Përveç njerëzve të ishFRESH-it dhe të tjerëve të lidhur me të për interesa biznesi në kohën kur ishte kryeministër,në gjithë këto vjet ai nuk arriti të tërheqë të tjerë.Pjesa e elektoratit që është jo e lidhur me partitë, e di që Lëvizja për Integrim ishte një pjesë e PS-së që largohej për “inat” ndaj kryetarit Nano dhe që nuk sillte ndonjë të re në politikën shqiptare. Në atë kohë edhe Meta nuk parashihte një kthim në pushtet të Berishës, që do paralajmëronte edhe fillimin e rrënimit të tij. I ndodhur mes dy poltikanëve me partitë e fuqishme, të cilët u munduan ta “asgjesonin” ai u përpëlit deri sa arriti të pranojë edhe aleancën me armikun e tij të betuar vetëm për të mbijetuar.
• Nxënësi më shpresëdhënës edhe për elektoratin shqiptar ,por edhe për vëzhguesit e huaj ka qënë Edvin Rama.Me profilin e intelektualit të pavarur dhe të angazhuar në jetën politike të vendit, si dhe duke patur një të kaluar të pastër politike ai mbeti për disa kohë i lakmuar nga të dy krahët politikë. Suksesi në pastrimin e Tiranës nga kioskat dhe futja e një stili perëndimor në drejtimin e Bashkisë, e bënë atë në një kohë të shkurtër personazh kryesor të politikës pa qënë anëtar i ndonjë partie.Gjithashtu ai diti të ndërtojë marëdhënie të mira me mediat duke i ndihmuar me ato çka i jepte pushteti si kryebashkiak. I gjendur nën presionin e Nanos, në fund të vitit 2003,ai u detyrua të hynte në PS dhe shumë shpejt të shtinte në dorë partinë, anëtarëve të së cilës së cilës jo shumë kohë më parë i ishte drejtuar pak a shumë me fjalët”Ju socialistët s’vleni një grosh, por jeni më të mirë se të tjerët”.Një hopi të tillë,brenda 2-3 vjetësh do ja kishte zilinë çdo politikan në botë dhe tek të gjithë u krijua përshtypja e gabuar se asgjë s’mund ta ndalte Ramën në rrugën drejt postit të Kryeministrit. Në këtë bast politik, gabuan të gjithë ata që mbivlerësuan aftësitë e Ramës, por më shumë se këtë, ata nënvleftësuan arritjet e nxënësit më të zellshëm të politikës shqiptare, njeriut nga Viçidoli.
• Berisha mësoi duke qënë në opozitë më shumë se sa mësoi nga gabimet e tij kur ishte në pushtet.Ai arriti të mbante të pashkërmoqur partinë e tij pas vitit 1997, kur dukej se anija e shpuar e PD-së bashkë me kapitenin e saj çartalloz i kishte ditët e numëruara.Dhe bëhet fjala për një strukturë që kishte vetëm 7-8 vjet ekzistencë dhe kishte nisur si një lëvizje antikomuniste.I ndihmuar nga nje qeverisje e korruptuar e socialistëve dhe nga grindjet e tyre për dominim, Berisha mundi më 2005 rivalin e tij të vjetër Nano(nxënësin më dembel të shkollës së politikës)dhe u rikthye në pushtet.Të katër vitet e fundit, ndonëse me një maxhorancë të kufizuar, ai ka ditur të luajë në favor të tij të gjitha gurët e politikës.Paradoksi më I madh I politikës shqiptare qëndron në faktin që me atë që shkaktoi në vitin 1997 Berisha, çdo nxënës-politikan në botë do mbetej në klasë dhe të paktën për 10-15 vjet do rrinte në hije për tu rikthyer më vonë në role kryesore. Kjo nuk ndodhi në Shqipëri dhe tashmë njeriu nga Viçidoli ka filluar të qeshë me politikanët e të majtës, të cilët jo vetëm nuk e shpunë atje ku i takonte të rrinte, por i dhuruan edhe pushtetin më  vonë.

Shenim:Vijimi eshte i shkruar sot. Shkrimi paraprires kishte mbetur i paperfunduar ne dhjetor 2009. Asgje nuk ka ndryshuar nga menyra se si i shoh gjerat.Mbase jam si kale arrabaje.

Konsolidimi ne pushtet i Berishes, i ka sjelle vec te keqija vendi.Menyra e tij e drejtimit te partise dhe administrates shteterore eshte teper e larget nga c'duhet te jete ne nje demokraci normale, ndonese ka shembuj qe i afrohen pak edhe ne vende jo te ish-kampi socialist. Ai kontrollon, me sa i mundet, te gjitha veprimet e partise se tij, ministrive dhe kuvendit. Gjithashtu sektore te vecante te pushtetit juridik jane nen komanden e tij. Po, per te qene te drejte me te, nuk eshte i gjithi faji i sekretarit te organizates baze, sic thote njeriu i nderuar Rexhep Qosja. Berisha as e solli demokracine, as e udhehoqi tranzicionin dhe as qe kishte kete lloj pushteti absolut. Ai e formoi dita dites, me pune dhe ambicie te jashtezakonshme, duke shfrytezuar prapaskenat dhe sidomos dobesite e njeriut shqiptar. Nuk eshte faji i tij, nese brenda PD-se u krijuan me rradhe grupe pas grupesh kunder tij dhe ne vend te hiqnin Berishen i hanin koken njeri tjetrit. Kjo ndodhi me kalakulen ndaj Cekes e Pashkos, Selamin ndaj Kalakulesl, Pollon kunder selamit,tMustafane kunder Pollos e lista shkon me tej. ishin te njejtet "antare byroje" qe ngrinin doren per te pushkatuar shoket e tyre duke harruar se mund t'ju vinte rradha. E gjitha kjo nga etja per ara e pushtet. Shto ketu edhe nje nje parti kundershatere teper te korruptuar dhe te pashkeputur nga e kaluara e erret e saj.
Tani ndodhemi ne nje situate, qe megjithese ka nje parti te cuditshme qe nuk eshte as e majte dhe as e djathte, Berisha jo vetem eshte igura numur nje ne politiken shqiptare, po ju ka mbushur mendjen edhe te huajve qe ai eshte alternativa e vetme edhe per 10-15 vjet. Po cdo te thote kjo per politiken shqiptare, te cilen me te drejte Qosja e quan ne periudhen parapolitike. Eshte shembulli i vetem i sukseshem per te drejtuar nje force politike. te njejten gje ben rama ne PS, Meta ne LSI, Mehdiu, Gjinushi e me rradhe. Eshte pikerisht modeli i drejtimit te partise nga sho Enver, te cilin me siguri dhe Saliu dhe rama e adhurojne. Te gjithe njerezit brenda partive ose jashte, i kane syte nga Njeshat, se si do veprojne e cdo vendosin. Brenda Partive nuk lihet asnje ze tjeter, por lejohet korrupsioni per t'i patur ne kontroll e per t'ja u tundur kur te "dredhin vithet". Edhe ata te rinj qe mendohen se do jene klasa e ardhme politike, jane puthadores te se bijes se Berishes, ndaj ka rrezik qe shqiperia te sundoohet gjate nga klani Berisha. Kjo e shoqeruar me genjeshtra e propagande dhe me adhurimin e atyre qe mbajne vende pune ne saje te tij e ben te veshtire luften kunder Berishizmit ose menyres se drejtimit te vendit nga Njeriu nga Vicidoli. Shto ketu edhe " asnjeanesine e Kadarese, qe nuk do te keqkuptohet apo shfrytezohet nga palet". Rrezikojme, qe gradualisht, Berisha te kthehet ne nje lloj Ataturku shqiptar dhe ne te dy anet e kufirit t'i thurren kenge me cifteli, lahute ose edhe iso labe. Per mua, kjo eshte varrosja e plote e endrres per demokraci ne Shqiperi, sepse Doktori dhe demokracia s'kane asgj te perbashket.
i trembem nje dite, kur i plakur(ne me lente i pacim uraten) me niperit perdore ne tirane, kur te filloj te ec nga sheshi Skenderbej drejt universitetit e do ndeshem me shtatoren e Azem hajdarit dhe me tej te Njeriut nga Vicidoli. Hajde se kur te me pyesin per Skenderbeun do i genjej, po per keta te dy c'tju them?

Tregime te babajt.

Po ve disa tregime te pabotuara te babajt, te cilat i kam perpunuar se fundmi. Jam munduar qe ato c'kam shtuar te jene brenda logjikes se tij, asaj te kohes dhe mundesisht me nje gjuhe te perafert. Nuk eshte e lehte se jo vetem me mungon pervoja per kete lloj pune, por edhe se nuk e kam njohur ne thellesi babane. Ndonese me ytregonte shume dhe nuk me genjente kurre, ai mbante shume gjera te fshehura, duke dashur te me mbronte ne nje kohe te veshtire e shume te pasigurt. Me poshte eshte tregimi i pare qe kam mbaruar. Korrektimet letrare jane te Benit. Variantin e korrigjuar nga Riku nuk e kam hapur akoma. Po qe se kane ndryshime do e ve ne nje post tjeter.

            PIKTORET

            Kishte qëndruar me krahët e kryqëzuar para dritares së madhe të studios. Vështrimin e kishte hedhur tej qelqit, por në të vërtetë nuk shihte gjë. Ishte i topitur,pa ndonjë mendim a ndienj[, thuajse i zbrazët. Merrte frymë qetë dhe bashkë me ajrin thithte aromën e gëlqeres së freskët me të cilën kishte lyer studion dhe që disi mbulonte erën e zakonshme të bojrave dhe terpentinës. Ndoshta ajo erë po e mbante të mos e kaplonte përgjumja e të shtrihej në shezlongun e tij i përhumbur në ëndërrime, pa u ngutur për asgjë. I pëlqente të ëndërronte gjatë, në vetmi. Për të një punë e vërtetë duhet të ishte përfundimi i një meditimi të thellë e të pangutur.

            Mirëpo këtë rradhë nuk mund të mos ngutej. Për dy muaj hapej ekspozita e 1 Majit dhe kishte premtuar që do merrte pjesë, e për më tepër, me një kompozim rreth jetës të punëtor[ve. Ishte një ide që ja kishin sugjeruar shokët e tij dhe që muaj më parë sikur e kishte tërhequr edhe atë vetë. Ata kishin këmbëngulur që nuk duhej të mbetej vetëm me peizazhet, ndonëse ai përsëriste që edhe peisazhet ishin art i vërtetë . Dhe tek ato ai vertet ndjehej mire kur punonte ne natyre, i shkëputur nga gjithshka, por edhe kur ju rikthehej ne studio dhe luante me njollat, te cilat mbase nuk i kishte pare, por i ishin krijuar n[ m[nyr[ t[ mistershme në ndonjë kënd te nënndërgjegjes. Jo t[ nj[jt[n gjë ndjente kur punonte portrete apo natyra të qeta. Megjithate, kur shihte se si të gjithë kishin filluar të merreshin me kompozime, edhe peneli i tij sikur miklohej nga dëshira për të bërë gjëra të mëdha. Ndaj dhe kishte guxuar të premtonte. Vetëm se koha kishte fluturuar pa bërë gjë dhe, tani që i kishin dhënë studion, ndjente një detyrim më të madh. Mund të punonte lirshëm dhe i përqëndruar, i papenguar nga ngushtësia dhe rrëmuja e mjedisit familiar të apartamentit të tij të vogël. Mirëpo asgjë....Ndonëse kishte shfletuar, përfytyruar, menduar...nuk kishte krijuar asgjë. Ky mendim sikur e shpoi dhe i lëndoi vetëdijën e përgjegjësisë. Koha po ikte dhe ai nuk po stiste dot asgjë të tijën, jashtë të rëndomtës, të gjallë e kuptimplotë, në harmoni me forcën e tij të shprehjes.

            Kishte medituar gjatë. Pas qelqit të veshur të asaj dritareje. Jashtë ishte e njëjta kodë e gjebëruarr, më tej një rrip fushe dhe tutje një kantier ndërtimi. I kishte parë e stërparë dhe tashmë as meditim nuk i nxitnin, sikur të mos ishin më aty. Pse nuk ishte në gjendje të ndillte asnjë ide rreth kompozimit? E mbanin të lidhur peizazhet dhe penelatat e plota që hidhte lirshëm në to? Apo e kishte vështirë të pikturonte duart, lëvizjet e njerëzve? Ndoshta nuk mund të ishte e lehtë të pikturoje njerëz duke punuar dhe t'ju fshihje duart si kishte bërë jo rrallë Goja në tablotë e tij të mëdha....Megjithatë, ai e njihte mirë anatominë dhe lëvizjen e gjymtyrëve dhe ende kishte në studio dhjetra e dhjetra etyde me duar, këmbë e gishtërinj në pozicione nga më të ndryshmet.

            Pamja e mbërthyer në qelqin e dritares dukej si e dremitur, e mbuluar nga një cergë e pamatë dhe e hirtë. I plumbtë ishte edhe qielli. Dimri atë vit kishte qënë gjithë rreshje dhe ndonëse dëbora kishte shkrirë gjelbërimi dukej i mbushur me pellgje uji. Në planin e fundit, plepat e zhveshur e të mjegulluar shëmbëllenin me fjolla tymi që dilnin nga thellësitë e tokës dhe ngjiteshin qiellit. Dukej që edhe shumë ditë të tjera do shihte të njëjtat ngjyra dhe do kishte të njëjtën monotoni në kokë. Asnjë shkëndijë pune rreth telajos, paletës me pak ngjyra dhe peneleve që prisnin me kokë lart në vazon prej porcelani të bardhë.

            Nga poshtë, ku ishte studioja e mikut të tij skulptor, vinin goditjet e skalpelit mbi gur. Tak-tak-taktak...dhe përsëri tak-tak, me ritmin e një pune që dukej se ecte mirë. Pas pak trokitja u dëgjua më pranë. Ishte në derën që u hap dhe pas të cilës u duk një djalosh fytyrëlëmuar, me sy të rrumbullt e të mëdhenj, vetulla të trasha e flokë të ndara anash dhe që i binin pakëz djathtas.

            - Eja, Jetnor - foli ai dhe u çapit drejt tjetrit, mbi këmbët e tij të gjata.

            - Kam qënë i zënë profesor dhe nuk kam ardhur dot më parë, ndonëse e ndieja shumë të nevojshme t'ju shihja.

            - S'ka gjë. Faleminderit edhe që erdhe tani.

            - U ktheva pak edhe te profesor Gjergji. M'u duk që kishte ecur shumë me punën. Po ju filluat? - dhe hodhi sytë mbi kavaletin pa telajo.

            -Jo, ende - u përgjigj ai me plogështi dhe u rikthye në shezlong, sikur të ishte i rraskapitur - Ulu Jetnor - dhe i tregoi djaloshit nje fron të rrumbullakët. Ai u ul duke vështruar profesorin, që heshtte, ndërsa dy rrudha sikur i ishin thelluar mbi ballë. Jetnori hezitoi të vazhdonte me pyetjet, sikur e ndiente që mund ta lëndonte.

            - Ke kohë këto ditë të shkojmë në fonderinë ku punon një shoku im? Kemi qënë bashkë ne kurset e pikturës në Pallat, por më vonë ai nuk pati mundësi të studionte. Dua të të tregoj edhe disa skica me ngjyra që kam bërë për një kompozim me metalurgë. Nuk jam i sigurt për raportet mes figurave.

            Tjetri e vështroi disi vëngër me sytë e tij të gjelbër në trajtë bajameje. Kishte një pikëpyetje të thellë në ato sy të lodhur. Vërtet i kërkonte ndihmë djaloshi apo donte të ndihte atë vetë.

            - Ndoshta edhe ti mund të më ndihmosh... - nxori prej buzëve, të cilat i hapeshin pak kur fliste dhe që e kollitura nuk i lejoi të formonin buzëqeshje.

            Jetnori u përgjegj rrëmbimthi:

            -Oh mund të shohim shumë gjëra bashkë, bile edhe me Besimin. Ai e njeh mirë pikturën e sotme. Edhe fonderia do të të çuditë me kontrastet e ngjyrave që krijon gjatë derdhjeve. Ca hije të magjishme dhe një shkëlqim diellor të pastër.

            -Po po ... - mërmëriti me mosbesim profesori dhe hodhi prapa me dorën e djathtë perçen e gjatë të flokëve plot fije bardhoshe duke par[ sërish ngultas tjetrin. Dukej sikur me vete thoshte, "Të kuptoj se ku çuket, o zogth. Tu rritën krahët hë? Kërkon tani të mësosh atë që të ka hapur sytë? "

            Në studio hyri një burrë shpatullgjërë, me pamjen e dikujt që dikur kishte qënë sportist i afirmuar, me beretë në kokë e llullë në gojë.

            - Mirë se ju gjej-lëshoi me një zë të plotë dhe shaloi një karrige, duke e afruar pranë dy piktorëve. - Unë nuk lodhem të ngjitem deri këtu, e ti kalon para derës e nuk kthehesh.

            - Ti je më i ri e të bie të vish më shpesh - qeshi tjetri.

            - Po, nja tre vjet më i vogël e flokët nuk i kam të bartdha se i ngjyej. Për të hyrë tek unë mjafton të kapërcesh pragun se edhe derën rrallë e mbyll dhe kjo nuk pengon asnjë moshë - shpotiti Gjergji me fjalë të radhitura si varg rruazash. Pastaj thithi llullën, nxorri nje shtëllungë tymi nga goja dhe heshti. Të tre shihnin diku nëpër punët e varura në mure, pa ditur ç'të thoshin. Si për ta rifilluar bisedën e lënë piktori i vjetër tha:

            - Jam druajtur mos të të ndërprisja vrullin që kishe gjatë skalitjeve.

            - A kot ke pasur merak, se koka ka ecur mirë dhe s'ka njeri të më ulë ritmin tani - shpejtoi të shtonte tjetri, si të kishte kuptuar ngacmimin.

            - Edhe këtë e di. Gjithmonë kam pasur besim tek ti.

            - Besimi tek të tjerët është i mirë, por më shumë vlen besimi te vetja, - dhe duke u kthyer nga piktori i ri e pyeti duke i kërkuar mbështetje. - Si thua ti Jetnor?

            Djaloshi pohoi me kokë, pastaj heshtja u përsërit.

            - T'i themi ca gjëra më praktikisht? - u hodh përsëri Gjergji, që nuk duronte dot pauzat e gjata mes bisedave.

            - Rreth praktikës të besimit në vetja apo te të tjerët? - e ndërpreu tjetri, sikur të mos i pëlqente se ku rrihte çekani i skulptorit.

            -Mua më falni, - nxitoi të ngrihej djaloshi. - Më duhet të shkoj.

            -Mirupafshim, Jetnor! - përshëndeti skulptori - Mos rri pa u kthyer, se koka ka akoma punë dhe duhet edhe një sy tjetër ta shohë...Eshtë flori djalë, - i tha shokut kur dera ishte mbyllur pas piktorit të ri.

            -E njoh më mirë se ti, se e kisha student katër vjet... - shqiptoi rradhazi fjalët piktori, pa e vështruar në sy kolegun - ...i mirë është,por...

            - Ku e ke fjalën?

            Me një qetësi që dukej se fshihte një shqetësim të thellë piktori vazhdoi:

            - E kam thënë edhe më parë... - mori frymë me gjithë mushkëritë dhe u kollit - ...nuk shpëtojnë dot nga sëmundja e moshës, ju pëlqen mendja dhe duan të fluturojnë pa ju hapur krahët mirë.

            Skulptori shkundi llullën që i ishte shuar dhe filloi ta mbushë me një duhan të verdhë dyllë, që e nxirrte nga një qese e lëkurtë.

            - Mos e bëj kaq, - tha.

            - Pse? Nuk e kanë të rritur mendjen? Nuk hiqen se i dinë të gjitha?

            - Mos i fut të gjithë në një thes. Pastaj, në këtë zanatin tonë, dalta dhe peneli ta ulin hundën shpejt. Jetnori nuk më duket i tillë.

            Piktori nuk ja vuri veshin dhe vazhdoi:

            - I ke parë peizazhet e disave? Jo vetëm çalojnë nga koloriti dhe atmosfera, por edhe kanë gabime elementare në perspektivë. Të njëjtat kusure në portretet. Duan edhe të hidhen drejt e në kompozime.

            - Mbase po përgjithëson të veçantën, të pjesshmen, të përkohshmen... Jetnori hyn në të rinjtë me shumë talent. Kompozimi që ka në dorë është vërtet i mirë.

            - E ke parë?

            - Skicat dhe bocetin.

            - E ke zakon të entusiazmohesh shpejt - vërejti me bindje piktori.

            - Ah këtu i ke rënë në të. Gjërat e bukura vërtet më entusiazmojnë - ia ktheu me një fije ironie tjetri.

            - Tjetër është boceti, që jo rrallë mund të dështojë në përmasa të mëdha.

            - Ke për të parë. Edhe ty do të të pëlqejë.

            Piktori i vjetër heshti për pak, pastaj, sikur po fliste me vehte, belbëzoi:

            - Ashtu qoftë, por nxitimet dhe dëshira për tu dukur nuk më pëlqejnë. Vitet janë gjykatësit e artit... E di ç'më tha pa ardhur ti?

            - Hë, - mezi priti të dëgjonte Gjergji.

            - Eja të të mësoj si të kompozosh, - tha me nxitim dhe fytyra e gjatë sikur ju zbeh më shumë.

            - Pikërisht këto fjalë të tha?

            - Në mos tamam, diçka që e nënkuptonte.

            - Si?

            - Hajde të të tregoj një fonderi ku mund të frymëzohesh.

            Tjetri e kuptoi turbullimin e piktorit dhe do donte t'ia shpërndante. E dinte që ishte shumë i ndjeshëm dhe siç besonte në shumë gj[ra, po aq i pasigurt ishte para të panjohurave.

            -Do të të flas troç?..Nuk duhet t'ia marrësh për keq fjalët. Ai të ka bërë një propozim për të gjetur një subjekt për kompozimin që ke premtuar të bësh.

            - Ashtu?!

            - Bablok... t[ ta them hapur? Je mbyllur shumë në vetvehte dhe nuk po takon më njerëz që s'janë si ti e unë. Edhe kur ke qënë me lejen krijuese, vetëm në studio je mbyllur ose je ngjitur maleve.

            - Jetën e natyrën prej vitesh i njoh mirë.

            - Natyrën mbase por jetën dhe njerëzit jo.

            Piktori mbeti si i ngjitur pas shezlongut, duke mos pasur forcë të kundërshtonte. Mendja sikur ju ndrydh, ndërsa sytë ju gozhduan në një njollë të njërit nga peizazhet e mbështetur pas murit. Skulptori po e shihte me kujdes dhe dhëmshuri atë njeri të talentuar, por rob të koncepteve të mbetura pas, që i përkisnin më tepër një kohe të zvargur dhe një jete të cungët.

            - E ç'duhet të bëj? -  belbëzoi piktori. 

- Ç’të bësh? Lere shezlongun se të është ngjitur pas trupit dhe shko ku ka zhurrma e   dritë, njerëz e ngjyra. Mbushe gjoksin me to dhe leri të të shpien vetë diku.

- Në këtë moshë?

- Nuk është vonë asnjëherë. Mbase edhe për ekspozitën mund të bësh diçka, edhe pse vetëm dy muaj mbetën. Shko me Jetnorin, - tha skulptori dhe mori për nga dera duke e lënë të mpirë kolegun.

2

Në kavalet ishte një tablo e pambaruar dhe, në një dërrasë ngjitur, ishte mbërthyer boceti. Piktori i vjetër kishte filluar të hidhte penelatat e trasha atë mëngjes. Në një stol rrinte me llullë në gojë skulptori, i cili ndiqte me kujdes punën e mikut të tij, duke i hedhur herë herë sytë nga boceti. I kishte pëlqyer kur e kishte parë dhe mezi priste ta shihte të realizuar në tablo. E tërhiqte kontrasti mes dritës së gojës së furrës dhe sfondit në vjollcë të errët të mjedisit. Edhe dy figurat e derdhësve, të ndriçuara nga poshtë nga drita që ngrihej prej kovës me metal të shkrirë që ata mbanin, binin në sy pa qënë tepër pompoze. I riu q[ paraqitej me fytyrë, kishte një trup muskuloz dhe tipare të forta, sidomos nofullat. Sytë i kishte të mbuluara me syze shkrirësi. Tjetri dukej në një gjysëm profil nga prapa dhe linja e lakuar e trupit kundërshtonte vertikalitetin e qëndrueshëm të furrës. Dukej sikur ashpërsia e furres dhe veshtirësitë e punës mposhteshin nga guximi dhe optimizmi i njerëzve. Piktori i vjetër vazhdonte të punonte i përqëndruar te tabloja dhe, ndonëse lëvizjet i dukeshin të ngathëta, i kishte të përpunuara mirë në mendje dhe çdo njollë që hidhte mbi telajo ishte e saktë. Here herë terhiqej dy- tre hapa dhe e kundronte tabllonë me sy gjysëm të mbyllur. Gjatë njërit prej tyre Gjergji u largua nga studioja pa dashur të ndërpriste fillin e mendimeve dhe penelatave të shokut.

Piktori i vjetër i mbylli për një çast më shumë sytë dhe filloi të kujtonte gjthshka ndodhi javën e fundit, njohjen me Besimin, vizitën në fonderi, stërkalat e zjarrta që dilnin nga furra e shkrirjes, fytyrat e derdhësve të ndotura nga pluhuri i formave. E kishte skicuar disa herë Besimin duke ndenjur në bisht dhe punuar mbi format, shkrirësit që shtynin metalin e l[ngsh[m brenda furrës edhe një vajzë simpatike që kontrollonte prodhimin. Më pas në studion e tij kishin bërë disa etyde me Jetnorin duke diskutuar nëse në qendër të kompozimit duhet të ishte furra e shkrirjes apo punëtorët. Ai mendonte që sa më tepër të theksohej furra, aq më shumë do t[ dilte në pah vendosmëria e njeriut për ta kontrolluar zjarrin e për ta përdorur, gati njëlloj si në mitin e Prometeut. Jetnori, nga ana e tij, kerkonte qe formuesit dhe derdhësit të ndriçoheshin nga drita e metalit që derdhej në formë, e që ndriçonte sytë e tyre plot optimizëm, krejt ndryshe nga "Patatengrënësit" e Van Gogut. Piktori kishte vendosur për idenë e kontrastit të ngjyrave dhe linjave duke nxjerr[ në plan të parë nëj nga portretet të djersirë e të ndohtur, për t'i dhënë më shume dinamizëm tablosë. Edhe Jetnorit i kishte pëlqyer boceti. Bile kishte dashur edhe të ndërhynte në të me ndonjë penelatë dhe profesori nuk ja kishte prishur. Prej atyre ditëve, piktori i vjetër nuk kishte më dyzime dhe vazhdonte të punonte për orë të tëra pa u ngutur, i vendosur, duke mos e vrar[ mendjen nëse sigurinë ja kishte sjellë fonderia, zgjidhja e kompozimit, bashkëpunimi me ish-studentin apo te gjitha nga pak sëbashku. Do dëshëronte t'ja tregonte tablonë e përfunduar Besimit dhe ndonjë tjetri nga fonderia dhe të shihte si do t’iu dukej në ngjyra beteja e tyre me metalin e shkrirë.

Në studio derdhej drita e bukur e asaj pasditeje prilli. Piktori ktheu kokën nga dritarja dhe lëshoi menjëherë mbi tryezë mjetet që kishte në duar, hodhi flokët prapa me një lëvizje të kokës dhe foli me zë të lartë:

- Uaaa...ç'ngjyra!Ajo nuancë e pazakontë e të kuqes mbi kantier mund të shkojë mirë diku pranë furrës - dhe vazhdoi të sodiste i përqëndruar panoramën që shpalosej para syve të tij. Një qiell i nderur si cohë mëndafshi e kaltër dhe, aty këtu, të shpërndara, disa pllaska të bardha të bardha leshi rudë e kokorridh, si ornamente të vendosura me dorë. Mbi malet e largëta qielli si për çudi valëvitej si një pëlhurë ngjyrë të gjelbër të çelur. I hoqi sytë vetëm kur dëgjoi disa çapa të lehtë brenda studios.

- Paske ardhur Jetnor? - i tha dhe filloi te hetonte fytyrën e zbardhur të djaloshit. Piktori i ri u mbështet pas murit, pastaj e lëshoi vehten mbi stolin ku ishte ulur pak më parë Gjergji. Buzët i dridheshin dhe dukej që nga çasti në cast mund të dëneste.

- Ka ndodhur një aksident në fonderinë e Besimit...ai dhe dy të tjerë janë keq në spital...

- Si? -  ju zu fjala në grykë piktorit të vjetër.

- ...është keq...nga spitali po vij, - shtoi Jetnori dhe u mbush me frymë për të rifilluar tregimin e dhimshëm - ...në derdhjen e fundit të turnit të tretë, giza e shkrirë vërshoi nga gryka e furrës dhe të treve ju morën rrobat zjarr...nuk arritën t'ua u shuanin në kohë...ambulanca po vononte dhe i nisën në spital mbi karrocerinë e një kamioni...kishin hipur vetë dhe qëndronin më këmbë me mishin e hapur që ende ju digjej... - tha dhe lëshoi një ofshamë.

Piktori i vjetër u trondit nga përshkrimi i ish-studentit dhe i mbetën në mendje derdhësit që digjeshin mbi karrocerinë me skorie duke shkuar me urgjencë drejt spitalit, dielli që porsa dilte mbi qytet dhe buria e pandërprerë e kamionit. Nuk mundej të fliste ndonëse e dinte që heshtja nuk e ndihmonte mikun e tij të ri.

- ...ndoshta arrijnë t'i shpëtojnë, ose i nxjerrin jashtë shtetit. Në këto raste të gjithë vihen në lëvizje, - arriti të nxjerrë nga buzët dhe ndjeu shpresën edhe brenda qenies së tij.

Djaloshi kishte mbuluar fytyrën me duart që kishin akoma shenjat e ngjyrave të vajit. Supet ju tundën nga një dënesë, që po mundohej ta përmbante.

- ...në qershor do hynte të konkuronte për në Institut. Sa mbaroi Liceun e mbrëmjes...

Tjetri nuk dinte ç'të thoshte, vetëm i hodhi dorën kraheve dhe dridhjet e djaloshit i përshkruan trupin.

3

Posa kishin dalë nga studioja anëtarët e komisionit të ekspozitës. Piktori i vjetër, i shtrirë në shezlong, po e vështronte i përhumbur tablonë. Sikur ëndërronte për diçka më të gjetur a ndoshta ishte i pushtuar nga një ndjenjë e thellë kënaqësie. Sikur diçka më larg, diçka imcake e të pakapshme. Në veshë i ritingëllonin fjalë dhe i përngjizeshin mendime. I kishin folur mirë për kompozimin dhe kishin thënë se do pëlqehej edhe nga të tjerët. Dikush kishte shtuar se duhej të merej kryesisht me kompozim tani. Ai vetë, ndonëse entusiast gjatë ditëve të fundit, ju kishte thënë që nuk ishte ende e mbyllur dhe mbase duhej të ekspozohej si një bocet i zhvilluar.

- Ti gjithnjë dymbëdhjetë e ke orën, - foli piktori

- Je i gabuar bablok, - ia kthu tjetri. - Orën e kam të mirë. Kurrë s'më mbetet, - dhe kur pa që piktorit ju qesh, vazhdoi i ngazëlluar, - E fshive paletën?

- Jo, do akoma punë - dhe e vështroi ngultas në sy.

- Punë? Lere se e ke pikë e do e prishësh. E di që nesër është afati i fundit për dorëzim?

- E di, - u përgjigj piktori dhe filloi të kollitej.

- Atëhere veri firmën dhe shko t'i bësh kornizën. Unë po shkoj të shpie kokën.

Piktori mbeti sërish vetëm dhe ju rikthye tablosë. Filloi të prekte një nga portretet, pastaj ndërroi mendjen dhe e hodhi penelin mbi tryezë. Ecte ngadalë, me hapat e tij të mëdhenj e me krahët e kryqëzuar mbi prazëm, si bënte zakonisht kur e mundonte diçka. Flokët i kishin shkarë mbi ballë, por nuk po i largonte, megjithëse e pengonin të shihte mirë. Kolla sikur i shkuli nga një qoshe ku ishin fshehur kujtimet e disa vjetëve më parë. Kishte qënë mësues vizatimi në Liceun Artistik dhe më vonë, nd[r të parët pedagogë të Institutit të sapokrijuar të Arteve. Jetnori kishte qënë një nga të diplomuarit e parë. Mbrojtjen e kishte bërë me një kompozim të përmasave të mëdha, disi i guximshëm për moshën e tij, por i realizuar mirë. Gjatë dy viteve të tjera kishte punuar me nerv dhe pa u përmbajtur. Kishte ekspozuar shumë punë. Dukej që premtonte shumë, por ai do deshte ta frenonte, ta detyronte të studionte më shumë natyrën dhe lëvizjet e njerëzve e të meditonte më tepër rreth ngjyrave e shperndarjes së tyre mbi telajo. Nuk ja kishte arritur. Tani shihte tablonë e tij dhe ndjente edhe diçka tjetër. I erdhi jehona e fjalëve të Gjergjit: "Veri firmën dhe shko t'i bësh kornizën".  Zgjati dorën drejt vazos së penelave. E ngjeu në një okër të errët dhe shkroi me gërma të mëdha dy mbiemra, në këndin e majtë, në fund të tablosë.

* * *

Në sallën e gjatë po vendoseshin veprat e fundit. Jetnori kishte hezituar të hynte, por kurreshtja për të parë punët e të tjerëve, si dhe ato të hequra nga komisioni kishte qënë më e fortë. Ishte e para herë që nuk kishte një punën e tij në një ekspozitë kombëtare. Do kishte dashur ta kishte kapërcyer më shpejt tronditjen e pësuar nga aksidenti i Besimit, por tani ishte vonë. Për të, e sidomos për shokun e humbur. Ai nuk do shihte me kurre vepra arti.

Kaloi disi shpejt para tre-katër portretesh saldatorësh me maska të ngritura, tekstilistesh me bobina filli ne duar dhe, në fund të sallës, dalloi sytë e tij dhe u rrënqeth. Kishte disa ditë që ai i shfaqej jo vetëm në ëndërr, ndonëse edhe në gjumë e dinte që ai nuk ishte më. Këtë rradhë nuk ishte vegimi i Besimit, por fytyra e tij në një tablo, të ndriçuar mirë. Nxitoi të afrohej dhe dalloi tonet e vjollcës së famshme të profesorit. E kuptoi që ai e kishte ndryshuar figurën qendrore që kishte parë në bocet. Derdhësi i gjatë dhe plot muskuj tani kishte fytyrën imcake të Besimit dhe krahëve e pjesës së sipërme të këmbëve të tij të gjata i rrezatontë një ngjyrë portokalli e ndezur, si zjarri që digjte gjymtyrët e tij, mbi kamionin me të cilin e shpinin në spital. Sytë i lotuan dhe me zor dalloi dy mbiemrat e shkruar me okër, në qoshen e kompozimit. Një drithërimë e pazakontë i përshkoi trupin dhe atë çast i shkuan në mendje profesori, skulptor Gjergji, studiot me dritë të pakët të institutit dhe nj[ vizatimi fazani nga Besimi. në fëmijëri Do dëshëronte ta hiqte atë tablo nga muri e ta mbante përgjithmonë në studion e tij, në kujtim të shokëve të tij piktorë.

Miti i Kadarese

Nuk do shkruaja kaq shpejt për Mitin e Kadaresë, po mos kisha lexuar sot letrën e lamtumirës së Mitrush Kutelit drejtuar të shoqes.

Mu rifreskua edhe njëherë ajo cka kam menduar vitin e fundit(ndoshta pa të drejtë), që Kadareja ishte pjestar i komplotit për heshtjen ndaj Paskos. Pikërisht për të varrosur veprën e prozatorit më të madh shqiptar.

Mitrush Kuteli vdiq në vitin 1967, në kohën kur po ngjizej diku në zyra ose ne mendje njerëzish të fuqishëm Miti i Kadaresë. Rreth dritë hijeve në krijimtarinë dhe sidomos jetën letrare dhe private të shkrimtarit tonë të madh është shkruar dhe abuzuar shumë nga të dy krahët. Ka që e ngrenë në  qiell dhe të tjerë që duan të hiqet zvarrë në zgavellat e ferrit. Ndonëse kam qenë qysh në fëmini nga ata që quhen "fansa" të Kadaresë, ato çka kam ditur në atë kohë rreth tij dhe veprës dhe ato çka kam mësuar më vonë, kanë bërë të vij në përfundimin që si shumë mite të tjera të krijuara në kohën e Partisë, u krijua dhe u fry edhe figura e poetit(më vonë shkrimtarit) më të madh të periudhës së Partisë-Ismail Kadaresë. Kjo përkoi më vonë edhe me jehonën(e merituar) që pati vepra e tij në Francë.

Po përse i duhej diktaturës(sidomos Hoxhës) miti i një shkrimtari, i cili mund të eklipsonte edhe vetë mitin e Udhëheqësit?Për më tepër përse duhej të zgjidhej Kadareja dhe jo Shuteriqi, Agolli, Markoja, Musaraj, Arapi apo dikush tjetër?(Këtu përjashtohen Lasgushi, Paskoja, Malëshova,Trebeshina e të tjerë talente që përfunduan burgjeve.)Në fund të fundit, shkrimtari zyrtar i BS në fillimet kishte qënë Gorki, që kishte edhe kontribut në fillimet bolshevike. Kadareja ishte një i ri i talentuar i cili kishte dhënë shenja mosbindjeje ndaj dogmatizmit të Partisë dhe prirje ndaj letërsisë moderne të fillimit të shek. të XX. Ai mund të krahasohej me Jevtushenkon, por Partia jonë i ngjiste asaj të Stalinit të viteve '30 dhe jo të Hrushovit te fillimit të viteve '60.

Talenti, sigurisht talenti kishte të bënte me përzgjedhjen. Kadareja ishte padyshim poeti më i talentuar që pas vdekjes së Migjenit. Ai kishte dëshmuar se mund të shkruante me sukses edhe në proze, pasi disa vjet më parë kishte botuar Gjeneralin e Ushtrisë së Vdekur. Me mënyrën e të shkruarit të Kadaresë, propaganda mund të kishte shumë më tepër sukses se sa nga veprat e 50 e më shumë poetëve të tjerë mesatarë dhe të mirë por frikamanë. Këtë sigurisht e kishte nuhatur sho Enver, që ishte njohës i mirë i letërsisë bashkë me sho Ramiz e të tjerë aparatçikë me shije për kulturën e artin. Poema e tij "Perse mendohen këto male" e shkruar më 1964 dhe e nderuar me çmimin e republikës, ishte një lloj manifesti i Socializmit Nacionalist te Hoxhës pas prishjes me sovjetikët. E shkruar bukur, me frymëzim, ajo recitohej në të gjithë mbrëmjet shkollore  dhe rinore të kohës dhe i bënte krenarë të rinjtë, që jetonin në një vend si Shqipëria dhe nën udhëheqjen e ndritur të Partisë. Po njëlloj kishte ndodhur me parë me "Endërr Industriale" dhe më vonë me "Viti '60" apo "Shqiponjat fluturojnë lart".Tek to nuk ishte ajo që Kadareja sot quan "pagimi i taksës ndaj diktaturës për të mbijetuar, por një frymëzim(që ai mbase e kontrollonte)dhe që mbushte me pathos pionierë e të rinj.(Sot e kujtoj me turp kur klithja në Shtëpinë e Pionierit "Po dëgjo o kapital i dhjamur/se edhe ne i kemi shënjuar qytetet tuaja/plot xhaz, rremujë e reklama- Endërr industriale Isha 13 vjeç.)

Ka patur edhe një arsye tjetër, që Ismaili u konsiderua si më i përshtashmi për të qënë poeti zyrtar i kohës. Dihej që ai ishte në gjendje të bënte kompromise e të merte kthesa të zgjuara kur ja donte puna, shto këtu edhe etjen e tij të pakufishme për lavdi e para, që e bënte më lehtë të manipulueshëm se të tjerë bashkëkohës, të cilët mund të ishin më komunistë në botkuptim(Agolli apo Arapi). Ismaili dinte të kuptonte sinjalet që vinin nga Zeusi dhe të dërgonte sinjale në Olimp, më mirë se kushdo tjetër pa qënë as bashkëpunëtor i Sigurimit dhe as funksionar i lartë partiak.(Ishte pikërish një moskuptim i sinjaleve, që për pak e çoi në burg, pas botimit të vjershës "Pashallarët e Kuq" më 1975).Ishte pra më kameleoni dhe njëkohësisht mund të paraqitej edhe si parerendës i një letërsie moderne të epokës së Partisë(ose revizioniste po të shprehemi me termat e kohës.)

Për mua, ka edhe një arsye tjetër, që ka të bëjë me mënyrën e tij të të shkruarit dhe që ndoshta është një nga arsyet kryesore që e mban larg Nobelit. Ka shumë dashakeqësi dhe pak shenja pozitive dhe njerëzore në shkrimet e Ismailit. Ka një lloj ngjashmërie me mënyrën denigruese dhe dërmuese që përdorte Dulla ndaj armiqve të brendshëm e të jashtëm dhe jo vetëm që pëlqehej nga pasuesit e tij po e kënaqte edhe popullin. Një letërsi e tillë agresive, e nxiste frymën luftarake të miletit, gjë që i nevojitej regjimit. Vrojtimet dhe gërmimet e tij shpirtërore janë kryesisht, në pjesët e errta të personazheve, që besoj se e kanë burimin në sasinë e madhe të skutave të errta të vetë mendjes së Kadaresë. Unë nuk i njoh veprat e shumë prej nobelistëve të 60 vjetëve të fundit, por mund të përmend se ka shumë humanizëm tek Kamy, Heminguej, Garcia Markez, Oktavio Paz, Sartri bile deri tek Orhan Pamuk. I ngjashëm me ta është humanizmi i Kutelit dhe bukuria e fjalës së tij.

Po përmend vetëm një frazë të Kadaresë në "Ftesë në Studio", që më ka lënë pa mend kur e kam lexuar më '88 ose '89 kur është botuar. Lidhej me poetin e vdekur Bilal Xhaferri, i cili rreth fillimit të viteve '70 ose pak më parë e kishte kritikuar shkrimtarin"...dhe i nxituar si gjithmonë, shkon e vdes parakohe në egzil".

Ndoshta është në natyrën e ballkanasve të kënaqen nga fatkeqësitë e të tjerëve sidomos të armiqve, por të tilla standarte janë të palejushme për gjenijtë. Si kjo ka edhe dhjetra të tjera, nga goja e personazheve ose nga e autorit, në letërsi të mirëfilltë e në deklarata të tij.

Por le t'i rikthehemi pyetjes së parë, përse i duhej Komandantit miti i një shkrimtari, që mund të rivalizonte me mitin e tij?Përgjigja, për mua është në fjalën e sho Enver në dhjetor të vitit 1974:"Shkrimtarët dhe artistët janë ndihmësit e Partisë".

S'ishte mbushur as një vit, që kur sigurimsat dhe anëtarët injorantë të organizatave bazë ishin lëshuar mbi shkrimtarët e artistët dhe një frikë nderej mbi të gjithë, përfshi këtu edhe Kadarenë, të cilit po i përgatiteshin kartrat për ta plasur brenda. Mbrojtësi i tij Ramiz Alia, sa kishte shpëtuar vetë nga një burgim i mundshëm dhe i duhej të shfaqej më katolik se papa për të ruajtur vehten e familjen. rrezikun e teprimit e ndjeu Dulla që s'kishte lënë kusur ndaj Todit, Fadilit dhe shumë njerëzve të artit, të cilët tashmë kishin zënë Spacin ose fushat e Torovicës dhe Myzeqesë. Në atë fjalim, sho Enver ju spjegoi "gjymave ekstremistë", që shkrimtarët e artistët duhen për propagandë dhe shumë nga këta të fundit morën frymë lirisht edhe për disa vjet.

Në vitet '60-'70, Komandanti ndjehej i plotfuqishëm dhe ndonëse mund të ishte paranoiak ndaj ushtarakëve ose të tjerë njerëz me pushtet që kishte rrotull, nuk rrezikohej nga Miti i një shkrimtari, qoftë edhe i një kalibri të lartë dhe që po fitonte famë edhe në botë. E dinte që një fjalë e tij në një plenium e bënte Kadarenë të merte gjithë kthesat e nevojshme dhe po mos e bënte atë, mjaftonte një lëvizje e dorës që të zellshmit ta "prishnin". Ai i bënte më shumë punë edhe për sofistikimin e Mitit të tij, pasi figura e Dullës në veprat e Kadaresë arrin lartësi të papara dhe të pakrahasueshme me veprat e të tjerëve(Dimri i madh, Viti '60, Shqiponjat fluturojnë lart, Skënderbeu, Pashallarët e Kuq etj.)Tek poeti i dytë zyrtar i kohes, Dritëroi, frymëzimi shkonte deri në një ilustrim bajat i Historisë së Partisë, sic ishte rasti i poemës "Nënë Shqipëri".Arsyeja e tretë ishte, që me Mitin e shkrimtarit të rritur e edukuar në epokën e Partisë, liheshin në hije plotësisht shkrimtarët dhe poetët e të kaluarës, pra mund të thuhej gojëplot që Letërsia shqiptare filloi pas luftës nac-clirimtare dhe tamam, tamam me Kadarenë. Kjo gjë i vinte pas hesapit edhe egocentristit ismail, të cilit nuk i mjaftonte hija që ju bënte të tjerëve me talentin e tij, por do dëshëronte që mos kishte rrotull të krahasueshëm. për mendimin tim, ka dy kolosë të letrave shqip që mund të krahasohen me Kadarenë. Migjeni dhe Mitrush Kuteli. Me të parin, Kadareja tregohet i drejtë, se nuk i intereson më të qenit poet. Poezia pak shkon në tregun ndërkombëtar dhe poezia e tij është 90% propagandë e figurshme dhe e shkruar bukur. Në të kundërt, ai nuk është ndjerë për Mitrushin as në kohën kur i gjori Pasko rronte dhe sa di unë(për këtë nuk jam plotësisht i sigurt)edhe pas viteve '90.

Po i bie shkurt se sikur u lodha.Kadareja verte i ka dhene shume brezit tim dhe mua personalisht, por edhe na ka dëmtuar shumë ne trushpëlarje. Megjithate, ajo qe doja ishte ta ulja pak ne toke ate dhe vepren e tij, se nuk eshte krejt ashtu si eshte trumbetuar e trumbetohet.Ne fund të fundit, deri ne mesin e viteve '80, unë shumë gjëra i shihja nëpërmjet syzeve të Kadaresë.Dikush mund të thotë"prandaj ishe aq gomar atë kohë?" dhe do i përgjigjem që isha kërriç se moshën e gomarit sa e kam arritur.

Kur e fut vehten ne hulli të panjohura dhe sidomos në një moshë të shtyrë si puna ime, ose do pranosh që je hajvan me gjithë rroba, ose do këmbëngulësh në ato që thua, gjë që është pak a shumë indetike(ndrimi i vendeve të n-së është i qëllimtë).Me kokëfortësinë që më ka karakterizuar po shkruaj këtë shtojcë mbi mitin e sajuar nga unë rreth mitit të Kadaresë. rrëntë zemërimi i Olimpit mbi mua, në shkrofsha më dhe m'u prishtë makina e barit, se e madhja e la me gojë, dy orë pasi mbarova vijimin e Malos!

Ka diçka qe duhet tç sqaroj, më tepër se të shtoj, rreth shenimit me dy pjese për të ashtuquajturin Mit të Kadaresë. Kam bindjen, që të gjithë sistemet diktatoriale, veç miteve të Diktatorit ose diktaturës, krijojnë edhe mite të tjera ndihmëse për një sundim më të lehtë. I gjithë ky sistem mitesh(e bëra mit dynjanë)bën të mundur trushpëlarjen e shumicës e sidomos të rinjve, të cilët janë më lehtë të manipulueshëm. Nuk di se ç'benin kmerët e kuq në kamboxhia, por për diktaturat europiane të majta e të djathta ka shumë shembuj e nuk dua të zgjatem. Bëhet një krahasim i diktaturave me një sistem ingranazhesh të cilat të vogla apo të mëdha janë pjesë e makinës dhe s'mund të bëhen me faj, por unë nuk e pranoj këtë teori, se pastaj më bie poshtë kjo e "lezhendave" dhe bashkë me të edhe nevoja për lezhendën e Komandantit lezhendar.

Miti i Kadaresë nuk u krijua për botën. Ndonëse e mbante një sy jashtë, sho Enver e dinte, që sa të ishte lufta e ftohtë dhe marëveshja e Jaltës në fuqi, rrezikun e kishte nga brenda. Ndaj i duhej një propagandë e fortë, për të mbushur mendjen e "jini ju pa jemi ne", që historia e industrisë, bujqësisë, mbrojtjes, arsimit, shëndetsisë e kulturës fillon më 29 Nëntor 1944. Para asaj është Hici, ose diëka embrionale.

Në këtë kuadër, hiseja për arritjen më të madhe në letërsi i ra Ismailit. Dhe kjo u ngjiz qënë vitet e para të viteve '60, kur Kadareja, Agolli e të tjerë u kthyen nga BS dhe nga vendet satelite. Bashkë me shkollimin, ata mbartnin edhe bagazhin pozitiv të leximit të shumë kryeveprave botërore në rusisht, dhe eksperiencën jetësore në vende të huaja. Përpjekje për krijimin e mitit të Shuteriqit, kishte patur ne vitet '50, por ai nuk pati talentin e Kadaresë dhe as prodhimtarinë e tij, për të zënë vendin e njëshit absolut.

A i interesonte Kadaresë kjo? Sigurisht që i interesonte, jo sepse kjo është krejtësisht normale, po sepse i tillë, më shumë se nga cilido krijues tjetër i madh shqiptar, ishte Kadareja. Në fushën e arteve figurative e kishte i ndjeri Odhise Paskali, ndaj dëgjohej ai dhe mbetej në heshtje, ai që pranohej nga të gjithë si më i talentuari, Janaq Paçoja.

Unë e konsideroj të dobishëm bile shumë të dobishëm ambicien e Malos për të qënë jo vetëm i pari, por i pari pa të tjerë përreth. Kështu, gjuha shqipe dhe letrat shqipe patën mundësinë të pasuroheshin shumë me veprën e tij, por që është bërë reklamë dhe vazhdon të bëhet, këtë nuk kam se si t'ja fsheh syve të mendjes sime. Jo më larg se një vit e gjysëm, në prani të Malos që firmonte librin e tij për blerësit, botuesi Hudhri thoshte në televizion që jam i lumtur që jam botuesi i shkrimtarit më të madh në botë. Malua kënaqej dhe vazhdonte të lëshonte firma!

Le t'i kthehemi një pyetje të vështirë. Mirë, po pranojmë që Hoxhës i interesonte legjenda, po mos janë edhe francezët pjesëmarës në këtë" komplot"?

Unë them që absolutisht jo. Shkëlqimi i Ismailit në Francë, ashtu si e tregon ai vetë, nuk ka të bëjë aspak me përpjekjet e diktaturës për të reklamuar produktin Kadare, por i dedikohet cilësisë të veprës dhe sidomos të përkthimit. Dihet nga të gjithë cilësia e punës të Vrionit ndaj nuk po ndalem në të. Atëhere a bie poshtë teoria se është ekzagjeruar në Shqipëri rreth nivelit të veprës së tij?

E ritheksoj se është tepruar shumë dhe qëllimisht, nga mekanizmi i ingranazheve që fillonin në zyrën e sho Ramiz dhe përfundonin në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe në shtëpinë botuese "Naim Frashëri". E dinin të gjithë bashkëkohësit, të cilët ishin pranë këtyre sektorëve dhe që si ilustrim përdornin një shprehje anekdotike të poetit Vehbi Skënderi. Në një konkurs kombëtar, për herë të parë, ju dha Vehbiut, çmimi i parë për vëllim me poezi dhe Ismailit i dyti.- ja kalove Kadaresë Vehbi-e ngacmonin kolegët.- E ai kkkkka zhzhzhurrmën me vvvvehte- u përgjigj Vehbiu belbcak.  Dhe Malua ishte vërtet mjeshtër i përdorimit të mjeteve jo letrare për të arritur suksesin. Edhe sot arrin t'i gënjejë ata që nuk kanë mbajtur ditar!

Kapituj nga "Perdhunimi"

                        ARKITEKTI I PERNDJEKUR

           

Ai kishte qene gjithmone I persekutuar.Nga te gjithe.Pamvaresisht nga sistemi. Nuk e kishin kuptuar ose nuk ishin ne gjendje ta kuptonin.Bile edhe e kishin futur edhe ne burg.Pikerisht atehere kur ishte duke punuar per kryevepren e tij –Muze-Videoteken e Krimit Politik.Gjashte vjetet e izolimit nuk kishin aq te rende sa I kishte menduar I tmerruar kur e kishin arrestuar.Kishte punuar ne nje zyre te vogel nentoke dhe kishte bere projekte kapanonesh e barangash.Pastaj e kishin lene te lire.Por me shume se burgu,e kishte munduar fakti qe te gjithe e shihnin venger,-te permbysur e te rikthyer ne pushtet,te vjeter e te rinj,te se djathtes progresiste dhe te se majtes te permbajtur.Te gjithe.Thua se ajo c’ka ai donte te projektonte I pezmatonte te tere.Pamvaresisht nga seksi.Thua se volumet e nderthurur dhe linjat e kithta qe ai konceptonte mundimshem,ju kujtonin vdeketareve te tjere se sa pak imagjinate kishin.

Atehere e kuptoi se flaka e krijimit qe I digjej brenda temporaleve ishte mbinatyrale, qiellore e pakapshme nga kerkush.Vec tij.A ndoshta dhe dikujt tjeter larg ,ne koherat e shkuara ose ne ato qe vinin.Nuk kish se si te ishte tjeterlloj.Ndaj vendosi qe cdo gje qe do projektonte tej e tutje te ishte vetem e bardhe,krejtesisht e bardhe,tejet fluide dhe e pandryshueshme njekohesisht,me nje bardhesi qe te afron duke te trembur dhe qe nuk te jep mundesine e rrokjes se dimensioneve.E bardha e tingujve te drites.Nje lloj te bardhe te papare deri atehere e qe me siguri do merrte emrin e tij.Ate emer, te cilin koleget qe se kuptonin ja pergojosnin nen ze ne kafenene e Bashkimit te Arkitekteve,ose sic e therrisnin shkurt “Bashk-Ark-Kafe”.

            Dicka rreth ketij efekti te te bardhes qiellore I kishte spjeguar Nenkryetarit te Bashkise ne takimin e pare,ne zyren e ketij te fundit,takim I cili solli ne drite idene per Projektin “White City”.Bile ai kish dashur ta pagezonte projektin “Qyteti I te Bardhes Qiellore”,por Nenkryetari qe shquhej per forcen e shpejt-gjegjes,kishte nderhyre duke thene qe emri ka shume Q-e per nje project serioz,dhe se doceria do fillojne ta shtremberojne ne “Qyteti I te Q…. Qiellore”.Per me teper,nje emer anglisht ishte teper ne mode dhe do apelonte me mire tek sponsored e huaj.Ai ishte terhequr duke menduar qe edhe njehere nuk e kishin kuptuar dot plotesisht.Sidoqofte kishte mbetur I kenaqur,qe  do ishte Manaxheri Teknik I projektit dhe perpiluesi I hyrjes se materialit relatonjes.

            Perpilimi I Hyrjes,nuk ishte aq I lehte sa kishte menduar ne fillim.E kishte nisur menjehere pas takimit ne Bashki, me idene se ne mengjesin e mepasem do ta linte ne tavolinen e Nenkryetarit duke tejshkuar cdo hamendje te ketij te fundit.Por cuditerisht, idete aq mire te formuluara ne koke nuk shtjelloheshin po njelloj ne fletet e bardha. Sidomos veshtiresi kishte ne argumentimin filozofik se vetem lyerja me te bardhe e qytetit do ndikonte ndjeshem ne uljen e korrupsionit dhe do t’I sillte pushtetaret me prane shtresave te pervojtura.Solli ne koke thenie te Bibles dhe Kuranit,si dhe dicka qe kishte lexuar se fundi ne nje liber mbi Zen,provoi dhe disa nga argumentat e Revolucionit Arkitekturor,kerkoi te dhena statistikore mbi shkallen e korrupsionit ne disa qytete thuajse te bardhe perreth Mesdheut,por Hyrja nuk merrte dot trajten qe ai deshironte t’I jepte.Prandaj e la te bardhe.Ai do ishte argumentimi me I mire,me Universali.Me siguri do t’I pelqente edhe Nenkryetarit,atij qe fitonte gjithe debatet televizive me argumenta Universale dhe pergjigje plot kripe.

           

Te gjitha paragrafet e shkruar per hyrjen,mendoi t’I perdorte ne nje liber per veten dhe arkitekturen,njelloj jeteshkrimi arkitekturor I pari ne llojin e vet,si  nje lloj sinfonie germash,vizash dhe fotosh e padeshifrueshme nga te gjithe por nxitese per ata qe kishin imagjinate krijuese.Do ta ti tullonte “Une dhe Arkitektura”,ose jo,me mire do ishte “Spikates mbi te Bardhen Qiellore” ose ose “Midis te Pamates dhe Perjetesise”.I shkrojti me te medha mbi murin verior te Studios,perballe tavolines se kompjuterit dhe cdo mengjes ju shenonte anash pluse ose minuse,ne varesi te menyres se si I tingellonin.Me pas nisi te mendonte per permbajtjen dhe titujt e kreve.Do kishte dymbedhjete te tille,po aq sa qene edhe muajt ne nje vit,ose me sakte sa kishin qene apostujt.Dymbedhjete krejt te dallueshem nga njeri tjetri dhe tejet origjinale.Per shembull I pari do titullohej “Tymi dhe Levizjet Volumore”,nje tjeter do permbante vetem fragmente projektesh nen titullin “Ku ishe ti Korbyzje?”,nje I trete do kishte foto te maketeve dhe mund te thirrej “Funerali I Ritmit te Vijave”,ndersa do ta mbyllte me tonet e fuqishme te kreut “Perendia krijoi Ngjyrat-Arkitekti beri te Bardhen”.

            Duke qene shume punetor dhe metodik,filloi menjehere me kreun e pare dhe humbi ne hulumtimin se si ndikon levizja jo e nje trajteshme e tymit qe del nga nje oxhak I nje shtepie fshati,ne formimin embrional te nje arkitekti te ardhshem.Ne mendje I vinte kasollja e drunjte me nje  qyngj llamarinte qe tymonte vazhdimisht ,te cilen e shihte gjithe diten nga dritarja e dhomes se zjarrit kur ishte shume I vogel.Kasollja e vjeter ne nje ngjyre kafe ne te zeze,qe dukej aq e mistershme ne sfondin shumengjyresh  te pyllit lisor te fundvjeshtes.Pastaj e shpinte mendjen ne eren e mire qe mbanin drute qe digjeshin ne vater,eree qe duhej te mbushte tej e tej edhe kasollen kafe ne te zeze.Aty I kishte lindur ne mendje te bente kasolle,shume kasolle, mijera te tilla me oxhake metali qe nxirrnin tym,nje tym te bardhe,qe perdridhej e sperdridhej duke mare forma nga me te ndryshmet deri sa behej nje me qiellin.Tymnxjerreset mendoi dhe u mundua te lidhe gjenezen me zjarrin, tymin,hirin dhe pambarimnajen.T’I lidhte sebashku me fjale dhe vija ne Kreun e Pare te librit Jeteshkrues. Atij qe dhe mund te titullohej “Une dhe Arkitektura”.

            Vazhdoi te punoje per dy dite te tera,pa nderprere,duke pire cigare dhe duke u kotur  ne te vetmin kolltuk te Studios.Kur kishte uri,merrte ndone sardele te kripur nga kutia e madhe e metalte,qe kishte blere vite me pare ne Norvegji kur kishte qene ne nje takim te Arkitekteve pa Kufij.Hante sardele te kripura dhe pinte uje.Pastaj rifillonte te shkruante duke pire cigare deri sa ndjente nevoje te kotej.Keshtu,dy dite te tera,te paharrueshme,itensive,me sekonda te ngjeshura e te perzjera me duhan,uje dhe sardele te kripura.Deri sa I mbylli 12 faqet e Kreut te pare.Atij qe bente fjale per fillimet.Fillimet ne fshatin prane pyllit lisor,aty ku kishte shtepi dhe nje kasolle tymnxjerrese qe here here dukej kafe dhe here here e zeze.

            Pastaj e lexoi ngadale,e rilexoi edhe disa here te tjera metodikisht,duke bere korigjimet e nevojshme drejtshkrimore dhe u shtriq ne kolltukun e Studios.U ndje krenar per ate qe kishte shkruar dhe per here te pare nuk u skuq kur ju kujtua nofka Katunari,me te cile e therrisnin ne shkollen e mesme.Tani do ishte ai qe do zgerdhihej kur t’ju dhuronte ish shokev et klases kopjet e librit te tij  me kushtimin ne cepin e siperm te faqes se pare dhe te firmuar “Katunari”.Ishte rradha e tyre te skuqeshin.Te tmerroheshin nga mendimi qe kishin patur fatin te ishin ne nje klase me gjeniun dhe s’kishin mundur te kuptonin asgje,s’kishin mundur te vidhnin nje grime te gjenialitetit,per me teper ishin tallur me te dhe e kishin thirrur perbuzshem me ate nofke te shemtuar.Por ai do t’I meshironte. Nuk do tallej me ta. As dhe kur ta telefononin per t’I kerkuar spjegime per frazat e pakuptueshme  te krereve kater dhe nente,bile as ne mbremjen e kremtimit te titullit “Nderi I Qytetit”,titull qe me siguri do t’I jepej shume shpejt,nen ndikimin e suksesit te librit dhe te projektit “White City”.

            Keto ishin mendimet e fundit qe erdhen te mjegullta ne gjendjen gjysem fjetur ,ne te cilen ndodhej, deri sa koka ju var ne tavolinen e punes,atje ku ishin kopjet e projektit te vetem te ndertuar,projektit te hotelit “Adriana”…