Sot lexova dy pjesë të një relacioni të Behar Shtyllës (ne
Shqiptarja) rreth reagimit të shkrimtarëve dhe artistëve të Korçës, ndaj
veprimtarisë të Todi Lubonjës në Korçë prej 1968 deri më 1972, kur iku si
drejtor i RTSH në Tiranë. I kujtoj mirë ato kohë, sepse gjatë atyre viteve, në
degën e Lidhjes së Shkrimtarëve bëheshin mbledhje të pafund dhe babai ishte
gjithnjë i shqetësuar dhe e përcillte shqetësimin edhe në shtëpi.
Duhet të them që në fillim se relacioni i Shtyllës më duket
shumë i saktë, gjë që dëshmon për korrektesën dhe nivelin intelektual të njërit
nga studentët më të dalluar të Liceut të Korçës në të gjithë kohrat. Gjithshka,
dhe ato që nuk i dija, përputhen me linjën e atyre që tregonte babai në shtëpi.
Më parë në blog kam përmendur, që në lëvizjen krijuese dhe
artistike të qytetit ka pasur një përplasje të brezave, menjëherë pas Letrës së
Hapur të Komitetit Qëndror dhe Fjalës së Shkurtit të Hoxhës, për
revolucionarizimin e jetës së vendit. Në atë kohë, për arsye që nuk i kuptova
kurrë deri në një bisedë që bëra me Laçon më 2004, letrarët dhe artist[t e rinj
filluan një “luftë“ ndaj brezit të vjetër për t’i zëvendësuar në drejtim, në
Degën e Lidhjes. Atë kohë ishte Kristo Konoja kryetar i degës dhe babaj
sekretar i saj. Cuditesha m[ von[ me zellin e tij, se ajo ishte një punë
vullnetare, e cila babajt jo vetëm I merrte kohë, por mbi të merrej edhe me
botimin e një Almanaku letrar “Korça e Re”, ku përmblidheshin krijime të
shkrimtarëve dhe letrarëve të rinj korçarë. Almanaku shtypej në shtypshkronjën
e qytetit dhe duhet të kishte një tirazh të kufizuar. Laçoja ju përgjigj asaj
pyetje duke më thënë që drejtimi i degës kishte të bënte me antarësimin në
Lidhje, që sillte edhe oraret e reduktuara dhe lejat krijuese si dhe përfitime
të tjera psh studio për artistët a Arteve Figurative, piano për muzikantët etj
etj. Ai shtoi që Konoja nuk i kushtonte punës kohën e duhur ndaj dhe donin ta
hiqnin. Më kujtohet në kulmin e kohës së Fletë-rrufeve, një e madhe kundër
Konos e babajt nga Guri Miçinoti, ku i kritikonte se pengonin shkrimtarin
shofer dhe të rinjtë e tjerë. Ndjehesha keq se sa dilja nga apartamenti ku
rrinim, përballesha me stendën e Fletë rrufeve pranë pallatit të Kulturës ku
s’kuqte emri I babajt tim të dashur. Isha 8-9 vjeç dhe nuk kuptoja ndonjë gjë,
por kisha dëgjuar në shtëpi që pas Gurit ishin të tjerë njerëz intrigantë. T.
Laçoja më tregoi që zuri vendin e Konos si kryetar dhe babai mbeti si sekretar
dhe sipas tij i bënte gjithë punën, se Laçoja atë kohë ishte agronom në
Grumbullim. Nuk e kujtoja bashkëpunimin e babajt me Laçon por mund të jetë edhe
lajthitja ime.
Kur Todi arriti në Korçë, e ashtuquajtura Lufta e Brezave, e
pompuar nga të rinjtë me Kadarenë në krye, kishte dy-tre vjet, që ndjehej në
gjithë atmosferën kulturore në Shqipëri. Sot mund të paraqitet sin jë Luftë e
Modernes me Dogmatiken, por nuk është krejt kështu. Në luftën kundër të vjetrës
goditeshin krijimtaria edhe e Kutelit, Poradecit, Spasses, Jakov Xoxes, Petro
Markos në letërsi, A. Buzës, Mios, Tushit, Janaq Paços, Odhise Paskalit,
Stamos, Zajmit e ndonjë tjetri në artet figurative, Konos, Trakos e Jakovës në
muzikë etj etj. Ishte një lëvizje e të rinjve të talentuar dhe të patalentuar
për të marrë drejtimin e dhe frutet e lëvizjes artistike në Shqipëri. Në rastin
e arteve figurative apo teatrit dhe kinematografisë këto nuk ishin të pakta si
vlera materiale.
Lëvizja e Todit në Korçë ishte disi e çuditshme, se për herë
të parë një antari KQ vinte si sekretar I II në një rreth ku drejtonte një
tjetër antar I KQ, në këtë rats Mihallaq Ziçishti. Të dy “bejlerët” e rrethit
kishin cilësi të përbashkëta kapadaillëkun dhe ardhjen rrotull pas fustaneve,
por Lubonja ishte edhe më i shkolluar dhe me më pak mëkate në ndërgjegje. I
përkiste krahut të butë të Ramiz Alisë, por ishte I besuar se kishte drejtuar
për një kohë të gjatë “Zërin e Popullit”. U duk açik një lloj mospërfillje e
tij ndaj Ziçishtit dhe “futja e duarve” menjëherë në çështjet e Artit dhe
Kulturës. Prirje të tilla alla sovjetike të pas 57-tës kishin filluar në Tiranë
prej kohësh dhe i gjithë krahu i të studiuarve në BS me R.Alinë në krye
prireshin të ndiqnin gradualisht prirjen e artit dhe letërsisë ruse të viteve
’60. Tek e gjithë Lindja e moderuar po mbahej një sy drejt tendencave të arteve
europiane e sidomos të televizioneve franceze dhe italiane. Ishte koha e të
Majtës kundër rregjimeve të De Golit, Adenauerit apo të Djathtës italiane, se
në Spanjë, Greqi e Portugali ishin akoma diktaturat e djathta. Një orientim i
tillë me një të ardhme të konsoliduar, nuk i vinte ndesh as E.Hoxhës edhe pse
në krah të Maos. Kjo ishte arsyeja se ndryshe nga Revolucioni Kulturor ksenofob
kinez, pas ’66 tek ne vazhdoi një orientim drejt liberalizmit dhe jo kthim në
një art të tipit “Detashmenti i Kuq i grave”. Në disa nga periodikët e kohës si
Nëntori, Drita, Ylli e Zëri I rinisë filluan të botoheshin edhe autorë të huaj
më parë të anatemuar, ose edhe vendas me prirje moderne apo edhe me "hije
n[ biografi".
E keqja në veprimtarinë e Lubonjës në Korçë ishte një
politikë tepër personale në Kulturë dhe Arte. Të mësuar “të vrisnin e prisnin”,
Lubonja si të tjerët në Tiranë apo rrethe të tjera kishte prirjen të
favorizonte ata që i dukeshin atij të talentuar. Tipike ishte “ngritja në
qiell” e një piktori mediokër, i të ndjerit Andrea Themeli, i cili nuk kishte
as studime të plota, por as konsiderohej talent nga piktorët e tjerë. Grafikat
e tij, që i pëlqenin çiftit Lubonja po paraqiteshin si forma më e lartë e
pikturës në Korçë. Përreth todit tij po mblidheshin për ditë e më tepër të rinj
të paformuar mirë në artet duke u përpjekur vetëm të tregonin se ishin kundër
artit tradicional. Ishte koha kur të studiuarit jashtë si Vangjush Tushi apo
Rafail Dembo, të cilët mbeten piktorët më të mirë korçarë pas Mios, ndjeheshin
jo vetëm të plakur por dhe sikur i përkisnin një arti anakronik. Dhe në atë
kohë i pari ishte rreth 56 vjet dhe tjetri jo më shumë se 48. E njëjta gjë po
ndjehej edhe në letërsi, megjithëse në atë fushë dora e Lubonjës nuk mund të
ndikonte shumë se gjërat vareshin nga marëdhëniet personale të autorëve me
shtëpinë botuese n[ Tiran[. Në muzikë gjithashtu u vu re një përpjekje për të
goditur Konon, por ishin pak të rinjtë e talentuar në atë fushë dhe gjithë
përpjekjet për modernizim ishin jo më shumë se një kërcim modern shqiptar Alba,
i krijuar nga koreografi nga Tirana Agron Aliaj, e I eksperimentuar me të
rinjtë në Korçë, por që nuk pati ndonjë të ardhme.
I vetmi sektor ku dora e Lubonjës u ndje për mirë, ishte ai
i teatrit. Atë kohë, rastësisht ose me ndërhyrjen e tij, kishin ardhur Mihallaq
dhe Edi Luarasi, të cilët sollën ndryshim pozitiv në Teatrin Cajupi. Gjithashtu
aktorët më të rinj si Vangjush Furrxhiu, Raqi Cili apo edhe Minella Borova,
Llazi Serbo dhe Jani Riza ishin në momentet më të mira të karrierës së tyre dhe
krijuan një bërthamë e cila vërtet i përgjigjej denjësisht nivelit të Teatrit
Popullor. Vetë nuk e kam parë të famshmen “Njollat e Murme”, për të cilën
fliste i gjithë qyteti i entusiazmuar para se të fitonte Flamurin e festivalit
të teatrove. “Të Pamposhturit” nu kmë la ndonjë mbresë, ndërsa më ka pëlqyer
shumë një pjesë e huaj e quajtur “Engjëjt e skëterrës”. Kjo e fundit nuk ishte
vënë në skenë nga Luarasi, pasi Todi së bashku me gjithë shpurën e tij të
përbërë nga Luarasët, Laçoja, S.Andoni e plot të tjerë kishte filluar të bënte
modernizimin e Radio-televizionit Shqiptar. Besoj se edhe në atë rast, politika
e tij e kuadrit ishte ajo e afrimit të njerëzve që kishin të njëjtat prirje në
art dhe gjithashtu e peqelepistave.
Kujtoj, që babai dhe të tjerë njerëz, të cil[t kishin të
bënin me kulturën dhe artin, jo vetëm nuk ju pëlqente sjellja arbitrare e
Lubonjës, por kush më shumë e kush më pak e ngrinin zërin në mbledhjet e
Lidhjes apo në këshillat artistikë ku diskutoheshin veprat artistike. Për të
patur miratime pa diskutime, shpejt babai dhe të tjerë u hoqën nga Këshillat
artistikë dhe u zëvendësuan me njerëz të moderuar, që kuptonin shpejt se
ç’pëlqente shoku Todi. Kur bisedoja me Laçon më 2004 rreth nivelit kulturor të
njerëzve të artit e sidomos të letërsisë dhe e pyeta se cilët prej tyre lexonin
në gjuhë të huaja, më tha Andoni, Miço Kalllamata dhe për veten e tij në
rusisht. Vazhdova ta pyesja, se si mund të krijojë dikush që nuk kishte lexuar
ndonjë autor në gjuhë të huaja dhe mu përgjigj që në vitet ’60 ishin bërë
përkthime të mira dhe shumë shkrimtarë kishin përfituar prej tyre. Sigurisht
harroi të përmendte Arsinoi Binon dhe ndonjë tjetër, por dua të them që njerzit
që u mbajtën larg nga Lubonja e kompani ishin pikërisht ata që ishin shkolluar
në perëndim ose që zotëronin një kulturë të mirë. Si gjithnjë, aparatçikët nuk
donin të përballeshin në diskutime me njerëz që “merrnin vesh nga dynjaja”.
(vijon)
No comments:
Post a Comment