Por, le të rikthehemi në finalen e vështirë dhe shkatërruese
ndaj Todi Lubonjës, e cila po përgatitej në Komitetin Qëndror dhe për të cilën
po përgatitej terreni duke mbledhur material në Korçë dhe Tiranë, e për të
cilën bën fjalë edhe relacioni i Shtyllës. Dërgimi i tij nga Hysni Kapoja,
duket i pazakontë, sepse Behari në Komitetin Qëndror atë kohë me siguri
mbulonte marëdhëniet ndërkombëtare. Ndoshta, gjithë instruktorët e sektorit
ideologjik të Ramizit ose konsideroheshin “të përlyer”, ose E.Hoxha kishte
sugjeruar vetë Beharin, sin jë njeri më i shkolluar dhe më i ekuilibruar e që
njihte disa nga artistët dhe krijuesit korçarë. Për herë të parë po dëgjoj që
ai ka bërë biseda private me Konon, Kristaq Cepën, Vangjush Tushin dhe Andrea
Themelin. Duhet thënë që asnjë nga të intervistuarit e Shtyllës nuk ishte antar
partie dhe tre të parët në shpirt ishin kundër komunizmit. Sigurisht, në majë
të piramidës nuk mund të prisnin një relacion nga M.Ziçishti , i cili nuk
kishte kulturën e nevojshme, por ishte indirekt përgjegjës për veprimtarinë e
vartësit të tij T.Lubonja. Vetë Ziçishti i kishte prirë Lubonjës me Luftën e
Brezave duke vënë në postet e Kulturës dhe Arsimit pauses të tij “kërpaçë“ nga
Devolli.
Raporti i Behar Shtyllës është shumë i ekuilibruar dhe
deskriptiv dhe nuk I rëndon shumë interpretimit të tipit “grup armiqësor” apo
të tjera përfundime që ishin të zakonshme të bëheshin nga instruktorët e
zellshëm të KQ, që donin të varrosnin rivalët e tyre. Sigurisht të gjithë ata
që kishin pasur fërkime me Todin e kishin kuptuar, që atij po i binin këmbanat
dhe se pas "drejtorllëkut" në Lezhë mund të kishte pasoja më të
rënda, por në atë kohë, kishte 12 vjet që kur ishte goditur i fundit nga
partiakët e lartë dhe fryma liberale i bënte njerëzit të mendonin se Lubonja e
Paçrami do “zhubraviteshin”, por nuk do përfundonin burgjeve, sepse edhe
mëkatet e pasqyruara në shtyp nuk ishin të rënda. E kujtoj mbledhjen të cilën
përmend B. Shtylla, ku u bënë ndryshimet në kryesinë e degës së Korçës. Nuk
kujtoj nëse ishin bërë më parë apo jo zëvendësimet e Shuteriqit, Kilicës,
Stringës në qendër, poste të cilat ishin të paguara. Babai erdhi i gëzuar në
shtëpi se e kishin zgjedhur sekretar dhe ne nuk i ramë në sy, që nuk na
pëlqente hiç, që lodhej kot me një detyrë nga e cila nuk kishte asnjë përfitim
veç telasheve. Dukej që zgjedhja e sekretarëve dhe kryetarit nga kryesia e
votuar prej antarëve, ishte e sugjeruar nga lart, ndryshe nga herë të tjera, se
ai përmendi që kur kishin dalë jashtë antarët e Kryesisë, Vaskë Orgocka i
kishte lënë të kuptonte që do ishte në drejtim. As atë kohë, që isha vetëm 14
vjet, por edhe më vonë nuk e kuptova të shkretin baba, përse ndjehej aq mirë
kur e vlerësonin, njerëz për të cilët vetë nuk kishte asnjë lloj vlerësimi. Më
pëlqente më shumë qëndrimi i tërhequr i Miço Kallamatës, i cili duket që nuk
ushqente asnjë iluzion në aparatçikët apo në roli i Lidhjes në
krijimtarinë letrare dhe kulturore.
Sigurisht, emrat e të zgjedhurve në drejtim nuk kishin të
bënin as me dogmatizmin dhe as me zellin për të kritikuar Todi Lubonjën. Nga të
katër vetëm Avni Bilbili ishte antar partie dhe Vangjush Zikoja dhe Kristo
Konoja gëzonin respekt si njerëz me integritet dhe të papërfshirë në asnjë
taraf. A ishin këto emra të sugjeruar nga B. Shtylla, V. Cërrava apo nga të
deleguarit e Lidhjes nga Tirana, këtë nuk mund ta them me siguri.
Sigurisht që relacioni i B.Shtyllës nuk pasqyron
vërtetësisht jetën artistike dhe marëdhëniet midis shkrimtarëve dhe artistëve
në Korçë në fundin e viteve ’70. Ai është i kushtëzuar nga ‘optika” e parimit
Partia dhe shoku Enver mbi të gjitha dhe vetëm direktivat e tyre janë vija që
duhet të ndjekin artistët. Për më tepër, në fjalimin e Enver Hoxhës në mars
ishte parë se si duhej të orientohej qëndrimi ndaj Letërsisë dhe Arteve.
Për mendimin tim, vetë mënyra e organizimit të krijimtarësë
nëpërmjet një shoqate të Shkrimtarëve dhe Artistëve e cila ishte e vetme dhe e
detyruar, silte një pjesë të madhe të grindjeve dhe rivalitetit midis
krijuesve. Për vetë natyrën e egos krijuese, fërkime të tilla ka patur në çdo
kohë dhe në çdo system, por më të mprehta bëheshin në një system të “shoqërizuar”,
kur veprat letrare dhe artistike do I nënshtroheshin jo vetëm gjykimit të
publikut dhe kritikës, por edhe atij të kolegëve në mbledhje të zgjatura e të
panevojshme. Thënia e Lubonjës se Arti nuk bëhet me mbledhje, është më se e
vërtetë. Unë nuk di të flas për punën e Todit në RTSH, e cila dukej vërtet për
tu lavdëruar duke e parë me syrin e teleshikuesit, por mënyra e drejtimit të
Kulturës në Korçë ishte në rastin më të mirë për të e një të pakulturuari
arrogant. Jo vetëm në artet figurative ku të përkrahurit e tij nuk shkëlqyen
kurrë, në asnjë sistem, por edhe në muzikë, e gjithë mbështetja e tij ishte për
Rikardo Jorganxhiun që njihej nga i gjithë qyteti si defiçient. Lapangjozë të
tjerë të tipit Agim Isaku apo Petraq Kita në letërsi, nuk patën kurrë asnjë të
ardhme si krijues, por edhe si karaktere.
Nuk mund ta kuptoj edhe sot inatin e tij me Kristo Konon dhe
Vangjush Tushin. I pari ishte i vetmi krijues në krijimtari të lirë, dhe edhe
nëse nuk kishte ndonjë prodhimtari në moshën mbi 60 vjet, përsëri ishte një
muzikant, që kishte studiuar në Itali dhe kishte njohje të mirë të muzikës.
Ndërsa i dyti, edhe pse mund të kishte një rënie në prodhimtari, kishte formim
të mirë profesional dhe ishte një mësues i mirë i të rinjve në pikturë. Dukej
që zemërimi i Partiakëve ndaj Tushit nuk do mbaronte me aq, se 4 vjet më vonë,
piktori i vjetër u arrestua dhe u dënua me burg për pjesëmarje në një grup
kundër Pushtetit Popullor. Edhe tre-k atër piktorë patën të njëjtin fat brenda
atyre viteve, por niveli i të tjerëve ishte larg atij të V.Tushit.
Gjithashtu duhet thënë që Lubonja nuk ishte për një
krijimtari krejt të lirë, por për një të tillë të diktuar prej tij dhe njerëzve
që i vinin pas. As tregonte ndonjë interes për konkurimin e lirë të ideve në
art dhe në atë kohë duhet thënë që u injoruan shumë fusha të kulturës dhe artit
kombëtar por edhe botëror. U nxitën idetë se ne na mungonte tradita jo vetëm në
letërsi,dramaturgji apo arkitekturë, por edhe pikturë dhe muzikë. Sot, po të
krahasosh veprat e Onufrit, vëllezërve Zografi, Mios, Idromenos etj., as mund
të bëhet fjalë të krahasohen me artin e krijuar në kohën e liberalizmit nga Edi
Hila, Edison Gjergo, Vilson Kilica apo të tjerë piktorë të quajtur modernë në
ato vite. Në rastin më të mirë, lëvizja liberale e drejtuar nga sektori i
ideologjisë me Ramizin në krye, mund të konsiderohet si një lëvizje për të
përqafuar bashkëkohoren, por kjo bëhej duke shkelur forma të tjera më
tradicionale të të bërit art. Në organet e shtypit por edhe RTV, kishte plot
injorantë, të cilët tundnin flamujt e modernizmit, pa mësuar ende ABC-në e
Letërsisë dhe Arteve. Ishte kjo që krijonte tensionet më të mëdha mes
krijuesve. Lëvizja për modernen kundër arkaikes nuk ishte gjithnjë në duart e
më të mirëve dhe më të talentuarve.
Për të mos i ngrënë hakun Todit, duhet thënë, që gjatë
qëndrimit në Korçë, pati shumë njerëz që I përkisnin “klasave të përmbysura”,
të cilët u ndjenë më mirë dhe filluan të jenë më aktivë në jetën kulturore e
artistike. Nuk ishte vetëm merita e tij, se e gjithë atmosfera, sidomos në
Tiranë, ishte më liberale. Periudha prej 1966 e deri në mesin e 1973 ka qënë
periudha më e çuditshme dhe më e mirë për njerëzit gjatë gjithë viteve të
Diktaturës. edhe pse shpesh sot, njerëz që nuk e njohin mirë atë kohë flasin
për ndikim të Revolucionit Proletar Kinez. Në Shqipëri veç mbylljes së
institucioneve fetare, heqjes së gradave në ushtri dhe fletë-rrufeve, nuk pati
asgjë kineze. Lufta e klasave u zbut, ekonomia në sajë të ndihmës kineze u
përmirësua, vlerësimi i Shqipërisë nga të huajt ishte më i mirë pas daljes nga
Traktati I Varshavës dhe vetë Zeusi me bashkëpuntorët më të ngushtë ndjehej më
i fortë se kurrë. Gjithashtu, si e përmenda më lart, lëvizjet e ekstremit të
Majtë në Europë ishin më të forta se kurrë dhe çdo gjë dukej se do shkonte
përjetësisht mbarë në mullirin marksisto-leninist. Ndaj edhe krahu më i
moderuar i Nomenklaturës e shihte se tranmsetimi në tv I Bitëllsave apo
ngjarjeve të tjera të botës europiane nuk e cënonte aspak pushtetin e tyre.
Shembull i qartë ishte Jugosllavia, e cila ishte edhe më e pavarur, edhe midis
Lindjes dhe perëndimit, edhe komuniste, edhe ekonomikisht më mirë se vendet e
KNER-it. Sot ata që kanë qënë pauses të Paçramit apo Lubonjës mund të mburren
si disidentë, por edhe vetë nuk kanë qënë dhe aq më pak të dy të dënuarit me
burg të gjatë. Ishin pjesë e atij sisitemi të cilin donin ta ruanin të fortë
deri në fund. Njerëzve u erdhi keq edhe në atë kohë kur i burgosën, edhe ju
vjen edhe sot kur përmenden vuajtjet e tyre. Por më tepër se viktimë të
Diktatorit nuk mund ta quash apartçikun e ndjerë Todi Lubonja.
No comments:
Post a Comment