“O muskuj kali, o zë gomari!”

Pjesëza të një interviste të këngëtarit beratas Kozma Dushi dhënë gazetares Fatmira Nikolla, më sollën në mendje një shprehje të viteve ’70-’80, të cilën e kam vendosur si titull të këtij shënimi. Ishte kryesisht për privilegjin e sportistëve dhe artistëve për të dalë jashtë shtetit, gjë që ishte plotësisht e ndaluar për të gjithë qytetarët e tjerë. Përjashtime bënin vetëm delegacionet dhe shoferët e Eksportit.

Edhe pse shprehja pasqyronte një të vërtetë, në vetvete ajo kishte një ngjyrim pexhorativ. Sportistët dhe artistët meritonin të dilnin jashtë Shqipërisë për veprimtaritë e tyre edhe pse motivi kryesor ishte propaganda e Diktaturës për arritjet në kulturë dhe sport.

Kozi nëse ka dalë jashtë shtetit, ka dalë jo si këngëtar i muzikës së lehtë, por për të kënduar këngë popullore, se në ato vite vetëm ansamblet e muzikës popullore mund të dilnin jashtë Shqipërisë. I ndjerë i privilegjuar nga kjo dhe nga të mira të tjera që gëzonin në ato vite, krahasuar me popullsinë, këngëtari Dushi bën deklaratën absurde “Ato ishin kohë të arta (për artistët)!” Dikush që bën një pohim të tillë vetëm artist nuk mund të jetë, se nuk ka kuptuar asgjë nga arti. Nuk ka kuptuar se arti mbi të gjitha është liri, protestë, dashuri, përkujdesje për më të dobëtit, fisnikëri.

Nëse vlerësim për artistin konsideron se të jepnin dy kile domate pa rradhë ose një kg djathë fshehur, nëse quan se të hapeshin dyert për të porositur një mobilje pa mbajtur rradhë ose siguroje lehtë një kabinë plazhi atëhere nuk ke kuptuar asgjë nga jeta që ke kaluar dhe as nga kjo që po kalon.

Sigurisht që jeta për një këngëtar estrade si Kozi ishte e lehtë se këndonte jo më shumë se dy këngë në një shfaqje dhe estradat kishin vetëm 4 premiera në vit. Krahasuar me një mjek apo agronom që rrinin me orë të tëra në punë për një pagë më të vogël se ajo e disa artistëve, Dushi dhe shumë këngëtarë të tjerë shqiptarë nuk bënin asgjë gjithë ditën dhe ndoshta kanë mall për një kohë kur rrinin dhe ishin më të privilegjuar se të tjerët.  Por ato nuk ishin kohë jo të arta, por as normale. Ishin kohë të deformuara, që nuk mund të vazhdonin për jetë. Mund të ishin “të arta” për Kozin vëngërosh se arrinte të flinte me vajza të ndryshme kur shkonte në turne nëpër qytete të ndryshme dhe në një kohë të tjetër mbase nuk do e kishte këtë fat.

Por po të jetë vetëm Kozmaj  që ka të tilla ide do mjaftonin të theshim që “Dushi ka nevojë për një dush të ftohtë se i ka rënë dielli në çaçkë.” E keqja është se një refren të ngjashëm mund të dëgjosh edhe nga pseudoartistë të tjerë, ose njerëz që vetëm se jetonin pak më mirë se të tjerët ëndërrojnë kthimin e kohëve të vuajtjes dhe mizerjes. Ato nuk ishin “kohë të arta” as për sadistëtë që mund të hynin në organet e rendit dhe të torturonin të tjerët, se ju vinte edhe atyre rradha të torturoheshin apo ekzekutoheshin dhe familjet e tyre të vuanin rëndë pasojat.

Kohët e diktaturave janë të tmerrshme dhe Diktatura jonë ishte ndër më të egrat që ka njohur shekulli I XX-të.