Modernen e kishim para syve, por…

 

Gabimi më i madh i një arkitekti është, kur mundohet t’i imponojë shijet e tij arkitekturore klientëve. Akoma më keq, kur një arkitekt ka fuqi administrative dhe mundohet që shijet e tij arkitekturore t’i sanksionojë në rregulla për një vendbanim të tërë ose edhe më gjërë. Ju ka ndodhur kjo edhe arkitektëve me famë botërore, të cilët më pas janë penduar për këmbënguljen e tyre profesionale.

E bëra këtë hyrje për t’i bërë të qartë lexuesit, se edhe në shkrimin e mëposhtëm do gjejnë vlerësime të mija subjektive rreth arkitekturës së Korçës në dy shekujt e fundit. Kanë të bëjnë me shijet e mija dhe me formimin tim si arkitekt.

Ka pasur shumë ndërtime të asaj që e quajmë “arkitekturë popullore” dhe nuk di nëse është përkufizimi më i saktë, që kanë shumë gjëra të përbashkëta me arkitekturën moderne të nisur nga Korbyzjeja dhe arkitektë të tjerë të shquar. Pastërti vëllimesh, dritare në grup që krijojnë një bashkësi horizontale, përdorim të detajeve me kursim dhe të lidhura ngushtë me materialin e përdorur, si dhe një futje të kursyer të ngjyrave. Hapjet e çardakëve dhe daljet me erkera krijonin lëvizje volumore të mrekullueshme, veçançrisht në veprat ku proporcionet ishin më të arritura.

Një pjesë e këtyre kryeveprave të arkitekturës u mbrojtën nga shteti. Shumë të tjera u lanë të rrënoheshin ose pronarët i rindërtuan mbi të tjera parime arkitekturore. Por kjo ka ndodhur edhe në shumë vende europiane gjatë dy shekujve të fundit. Shumë vepra arkitekturore janë zhdukur për arsye nga më të shumtat. Kanë mbetur më të mëdhatë dhe më të njohurat, por shumë “xhevaire” nuk janë më. Eshtë në natyrën e vendbanimeve të ndryshojnë në mënyrë të vazhdueshme, si dhe të ndryshojnë identitetin e tyre në shekuj. Nuk ka qytete të përjetshme dhe këtu mund të fusim pa frikë edhe “eternal City of Rome”.

Por jetëgjasëia e vendbanimeve dhe identiteti i tyre arkitekturor janë tema shumë të gjëra dhe nuk janë objekt i këtij shkrimi.

Idea bazë e këtyre rrjeshtave ka të bëjë me largimin e vëmendjes së arkitektëve të sotëm nga ajo arkitekturë e shekullit të X{X, që eshtë më bashkëkohore, se arkitektura e Korçës e viteve ’20, e cila po futet në stil të gjërë edhe sot.

Ka diçka tepër anakronike në arkitekturën e ashtuaqujtur neo-klasike, e cila hyri në stil në vitet ’20 dhe ’30 në Korçë dhe me kokëfortësi po imponohet edhe sot.

Erdhi kryesisht nga dëshira e emigrantëve dhe njerëzve të pasur, që dilnin jashtë, për të imituar residencat e aristokratëve të Francës, Austrisë, Italisë apo edhe të Amerikës. Ishte një dukuri që po ndodhte në të gjithë Europën Lindore dhe jo vetëm në Korçë dhe në Shqipëri. Vinte në një kohë, kur “të kamurit” e rinj europianë po mundoheshin të largoheshin nga stili rigjid, simetrik dhe i mbingarkuar me detaje. Pra prirja e korçarëve të pashkolluar, që kishin bërë para në kurbet apo me tregëti, shkonte në kundërshtim me atë të avangardës europiane dhe amerikane. Kur ndërtohej Vila në Savoja, ne ndërtonim banesa që i ngjanin një pallati të një markezi, me kollona dhe friza, me rrethime me kangjella dhe me porta metalike mbresëlënëse. Dhe i ndërtonim ngjitur me veprat e pastra dhe të gjetura në përmasa të arkitekturës së mjeshtrave.

Por nëse dukuria e sipërpërmendur ishte e justifikuar në atë kohë dhe njëkohësisht shumë e përhapur në të gjithë Europën, tani është e palogjikshme të jetë në masë kaq të madhe. Në parcela shumë të vogla sheh të ngrihen rezidenca “markezësh’ të rinj me një hije të rëndë dhe me ca porta në metal të rrahur, që ju përkasin kohëve tashmë të perënduara. Dhe të gjitha këto me “kontrollin” dhe “bekimin” e autoriteteve. Kur kishim arkitekturën mrekullisht të pastër dhe moderne të kohës së rritjes së qytetit, nga e cila mund të frymëzoheshim. Shkoni në Pazar në Hanin e Elbasanit dhe do shihni gjithshka që pëlqehet dhe ju qëndron shekujve! Kjo është arkitektura! Të cilën nuk ditëm ta shohim dhe të mësojmë prej saj.