Unë: Ne vazhduam të mbanim në ballkon “vibratorin” me të cilin kapnim “jugosllavin” deri sa na dërguan fjalë dhe e futëm brenda ballkonit ku nuk dukej nga jashtë. Edhe për zërin e tv, mamaja ankohej kur ishte lart e të theshte “dëgjohet në tërë shkallën e do na hapësh ndonjë avaz”, kurse ti i përgjigjeshe duke qeshur “armikun duhet ta njohësh që ta luftosh”. Nuk kishe frikë?
Ai: Dihej nga të gjithë, që të gjithë i shikonin kanalet e
huaja, me përjashtim të ndonjë “partiaku fanatik”, që “kthente kurizin, kur në
tv shfaqej Titoja”. Nëse nuk bëje komente rreth atyre që shikoje, mjaft të
kishe hequr ose “fshehur” antenën dhe nuk të bënte gjë njeri. Edhe në atë kohë
terrori, nuk arrestuan ndonjë vetëm se shikonte kanalet e huaja “kapitaliste
dhe revizioniste”. Ata të cilët arrestoheshin për “veprimtari armiqësore, mund
t’ju përmendej në gjyq ndjekja e radiove apo televizioneve të huaja”, por më
tepër bëhej fjalë për Radio-Vatikanin dhe “Zërin e Amerikës”.
Unë: Ti vazhdove edhe në vitet ’70 dhe ’80, të dëgjoje 2-3 orë
në mëngjes RAI-n në radion "Olimpia" që kishim në kuzhinë dhe të mbaje shënime. Të
interesonte kryesisht politika?
Ai: Jo vetëm politika. Shënime mbaja përgjithësisht për ngajrje
të kulturës, historisë, sportit si edhe kuriozitete. Politikën ndërkombëtare e
ndiqja rregullisht dhe nuk kishte nevojë për të mbajtur shënime. Kishte shumë
informacion dhe kuptohet që ishte shumë më i ndryshëm se ai që përcillte
RTSH-ja. E kisha bërë gjatë gjithë jetës dhe dihet që nuk mund të ketë gazetarë
të vërtetë, të cilët nuk informohen mirë.
Italianët kishin një jetë politike të brendshme shumë të
trazuar, por pasqyronin gjithashtu gjërësisht edhe ato që ndodhnin në Francë,
Angli, Gjermani dhe Amerikë. Më të pakta ishin lajmet rreth “kampit socialist”,
që mbetej pjesërisht i mbyllur edhe për korrespondentët italianë.
Unë: Kishe simpati për politikanët francezë duke nisur me De
Golin dhe duke vazhduar me Pompidu, Miteran, por kujtoj që veçanërisht pëlqeje
Zhiskar Desten. Pse?
Ai: Unë i pëlqeja francezët, jo vetëm se isha frankofil që në fëmijëri,
por edhe se francezët ishin të vetmit europianë të pavarur nga Amerika dhe
Bashkimi Sovjetik. Anglezët , gjermanët, Italianët dhe grekët ishin plotësisht
të varur nga politika amerikane. Vendet socialiste po e po të varur nga
Bashkimi Sovjetik. Gjithashtu Zhiskar D’Esten ishte jo vetëm një politikan i ri
në moshë, por edhe përfaqësonte një parti të qendrës, midis golistëve dhe
socialistëve. Më dukej më realist në politikat e tij proeuropiane se sa
politikanët e tjerë dhe gjithashtu më liberal dhe paqedashës. Një ngjarje
kuptimplotë ka qënë kur do kurorëzohej
Huan Karlosi I Spanjës dhe Zhiskar D’Esten, atë kohë President I Francës, kërcënoi
se nuk do merrte pjesë në ceremoni, nëse do ishte i pranishëm edhe diktatori
Pinoshe i Kilit. Por duhet të shtoj se këto ishin përshtypje të krijuara nga
komentet e gazetarëve Italianë të radios, se gazetat franceze, që vinin në
Bibliotekën e Korçës në atë kohë ishin shumë të pakta.
Unë: E mbaj mend mirë që në vitet ’60 dhe ’70 ti ishe kundër
anglo-saksonëve. Edhe unë u rrita si i tillë nën ndikimin tënd. Nga se vinte
kjo, apo ishte thjesht reflektimi i politikës anti anglo-amerikane, që ndiqej në
Shqipëri?
Ai: Pjesa më e madhe e atyre që studiuan në Liceun Francez
ishin kundër anglezëve. Formimi varej shumë nga tekstet e historisë dhe letërsisë
franceze, që i shihte anglezët si kundërshtarët tradicionalë në dominimin
kulturor dhe ekonomik të botës. “Frëngjtë“ si i quanin në Korçë,
konsideroheshin si kombi më i kulturuar i shekullit të XIX dhe XX dhe njëkohësisht
edhe më përparimtar. Në letërsi dhe në pikturë kishin shkollat më të mira dhe përfaqësuesit
më të suksesshëm. Po ashtu në jetën operistike, teatrore Parisi ishte qëndra e
kulturës botërore, ndaj nuk kishte se si mos isha i magjepsur nga kultura
franceze. Të gjitha rrymat avangardiste të fundit të shekullit të XIX dhe atij
të XX e kishin zanafillën në Paris. Në Angli, në vitet ’60, filluan të kishin
sukses grupet e rokut, duke e kthyer Londrën në qëndrën e muzikës bashkëkohore,
por ishte një lloj muzike, të cilën nuk e shijoja dhe kjo nuk kishte të bënte
me të qënit frankofil apo anglofil. Përsa i përket Amerikës, në botën e
kulturës e vlerësoja vetëm për kinematografinë, ndaj edhe ato që njihja dhe
ndiqja në televizionin jugosllav ishin vetëm filmat amerikanë.
Përsa i përket politikës ndërkombëtare, që pas vrasjes së
Kenedit, me luftën në Vietnam, Amerika ishte forca më luftënxitëse në në botë.
Me skandalin e madh të Niksonit më 1973 u vu në dyshim edhe demokracia e
brendshme amerikane ndaj edhe pse mund të kisha rezerva ndaj politikës zyrtare
të Tiranës, më dukej që Amerika përbënte kërcënimin kryesor për paqen në botë. Politika e jashtme e Anglisë ishte në
mbështetje të asaj amerikane dhe për më tepër unë kisha qënë gjithnjë
kundërshtar vendosur i monarkive.
Unë: Më 1968, ti pate shumë shpresë në fitoren e Bob Kenedit në
zgjedhjet presidenciale, por gjithshka u përmbys me vrasjen e tij dhe me sa
kujtoj nuk përmende emra të tjerë politikanësh amerikanë gjatë atij viti. Bile
edhe më vonë nuk kujtoj të kishe ndonjë preferencë për Xhimi Karter apo për të
tjerë politikanë demokratë, veç një antipatie të madhe për Reganin.
Ai: Regan ishte mishërimi i të kundërtës, se si i mendoja unë
burrat e shtetit. Jo vetëm se ishte i djathtë dhe shumë konservator, por edhe më
i moshuar se politikanët e tjerë dhe mbi të gjitha i paarsimuar. Nuk kishte
asnjë përvojë në fushën ndërkombëtare, që e konsideroja të rëndësishme, duke
qënë se Amerika ishte Superfuqia më me peshë në botë. Jeta e brendshme politike
amerikane njihej jo në detaje edhe në Europë, ndaj më dukej absurditet, që një
kandidat i tillë të fitonte zgjedhjet. Dhe si kishte deklaruar gjatë fushatës
elektorale, Regani shtoi jashtëzakonisht buxhetin amerikan të luftës, që për
mua ishte treguesi më negativ për një politikan të rëndësishëm. Gjatë 8 viteve
të tij mbeta me bindjen se ishte një “kauboj”, i ardhur aksidentalisht në
postin më të fuqishëm në botë.
Unë: Më 1988 doli në skenë Majkëll Dukaqis dhe ti tregove
simpati për të. Të njëjtën simpati kishe treguar edhe për Spiro Agnju. Nga që
ishin grekë?
Ai: Sigurisht. Nuk ishte shumë e lehtë për fëmijët e emigrantëve
të ngriheshin në nivele të larta sa të konkuronin për President në vendin më të
pasur në botë, ku dominonin anglo-saksonët. Të njëjtën simpati kisha për
Kizingerin, që as nuk ishte lindur në Amerikë. Dhe emigrantët kishin treguar që
përgjithësisht ishin më të ndjeshëm ndaj çështjeve europiane, por edhe të paqes
në përgjithësi.
Unë: Po Rusvelt që ishte
anglo-sakson dhe megjithatë ka qënë për ty presidenti më i vlerësuar? Nga që
ishte demokrat?
Ai: Jo. Rusvelti ka kontributin e jashtëzakonshëm të futjes së
Amerikës në luftë dhe në atë kohë. Për ne që ndiqnim rregullisht buletinet e
lajmeve të Luftës së Dytë, Presidenti amerikan ishte heroi, që ndryshoi rrjedhën
e asaj lufte të çmendur, të nxitur nga një njeri i çmendur si Hitleri. Demokrat
ishte dhe Trumani, por për mua ishte më i urryeri, sepse dha urdhër të hidhej
bomba atomike në Hiroshima, veprimi më çnjerëzor i gjithë historisë të njerëzimit.
Isha i sigurt, që Rusvelti nuk do e kishte bërë atë gjë nëse do ishte ende
gjallë në fund të luftës. Krimi i madh ndaj Hiroshimës dhe Nagasakit më ktheu
në një antiamerikan të vendosur, cilësi që nuk e kisha gjatë viteve të luftës.
(vijon)
No comments:
Post a Comment