Unë: Ishte pushtimi i Shqipërisë, që të hodhi në krahun komunist? Të pyes, se kur takuam, më 1995, të afërmit e tu në Turqi, ata na shprehën habinë se si mund të ishe bërë komunist.
Ai: Kushërinjtë e mij nës Stamboll, u lindërn dhe u
rritën në një shtet si Turqia, që jo vetëm ishte proamerikan se ishte kundër
rusëve, por edhe një gjysëm diktature ushtarake, e cila nuk lejonte korrente të
tjera pro të majtës apo komuniste të propagandonin idetë e tyre. Gjithashtu,
për shkak të politikës kundër jo-turqve në Stamboll, të ndjekur në stil të
gjerë pas Luftës së Dytë Botërore nga qeveria, gjithë të krishterët ortodoksë,
për të patur mbrojtje ishin mbledhur pas Patrikanës së Stambollit dhe komunizmi
për ta ishte një lëvizje kundër fesë, moralit, familjes dhe pronës private.
Ishte si një "gogol" për ta. Ndaj më duket e natyrshme që ata janë
habitur. Ndoshta, një rol mund të kenë luajtur edhe letrat, që kam këmbyer me
ta në vitet '60 dhe '70. Duke qënë i ndërgjegjshëm, që çdo gjë kontrollohej nga
Sigurimi, brenda tyre, kishte jo vetëm kujdes, por edhe fraza rreth "jetës
së lumtur" në Shqipërinë socialiste.
Unë: Po si u lidhe me rrethet e majta në
Korçë?
Ai: Në Korçë nuk kishte rrethe politike të majta
apo të djathta në kuptimin e politikës tradicionale europiane. Në familje nuk
kishin ndonjë prirje të caktuar ndaj politikës. Ndikimi më I madh ka qënë nga mësimet
në Liceun Francez, ku studimi I revolucionit frëng zinte një vend me rëndësi,
bashkë me idenë e madhe “Liberte,
fraternite, egalite”. Nuk mund të mos të të rrëmbente një ide e tillë. Për
më tepër, më kishte ndodhur edhe një tragjedi familjare me falimentimin e
babajt, largimin nga Stambolli dhe vdekjen e tij. Kur nisa të kuptoj rreth
jetës shoqërore e politike të Shqipërisë, më ra në sy, që gjërat ishin në fazën
embrionale, krejt ndryshe nga ato që dëgjoja në Radiostacionet e huaja për
jetën politike në Itali Francë e Gjermani. Nuk kishte asnjë grupim politik të
njohur apo klub politiko shoqëror. Në Korçë, shtresa e pasur e tregëtarëve ose
nuk angazhoheshin ose i mbanin avazin Naltmadhënisë dhe më pas, një pjesë e mirë,
Italisë fashiste. Mungonte shtresa e aristokracisë, nga e cila zakonisht dalin
protagonistët e grupimeve politike të çdo krahu. Edhe pse ishte qyteti më i
zhvilluar i Shqipërisë, shumica e popullsisë së saj vinte nga fshatrat përreth,
nga ato të Kolonjës, Leskovikut apo edhe Përmetit dhe numuri i njerëzve të
shkolluar ishte i pakët. Ishte një qytet, i cili po merte zhvillim dhe kishte
prirje për tu kthyer në një qytet modern, por ishte ende në hapat e para. Nuk
dëgjohej gjë as për Grupin komunist dhe vetëm shoqëria "Puna", që
ishte një lloj sindikate, bënte ndonjë veprimtari politike, si Demonstrata e
Bukës e vitit 1936, ku morën pjesë shumë
qytetarë, bile edhe nxënësit e Liceut Francez. “Puna” pat dalë edhe me listë elektorale
në zgjedhjet për këshillin bashkiak të vitit 1938 dhe kishte fituar plot vende,
sa kreu i saj, KoçI Xoxe u zgjodh nënkryetar i Bashkisë së Korçës.
Unë: Ka qënë dikush me rëndësi në jetën tënde, që ka
ndikuar në kthimin drejt ekstremit të majtë?
Ai: Përsëri ti po përdor terma që i përkasin spektrit
politik të një shteti të madh dhe me traditë në jetën politike. Në atë kohë në
Shqipëri kishte njerëz që anonin nga e Majta dhe nuk ishin komunistë,
gjithashtu kishte simpatizantë të komunizmit, kishte dhe njerëz të tjerë të
kënaqur me politikën e Zogut, si edhe shumë pak njerëz me ide fashiste. Unë
shoqërohesha me moshatarët e mij të Liceut ose të mëhallës. Mes tyre kishte me
ide përparimtare por nuk njihja ndonjë komunist të formuar apo që të kishte
lexuar shumë nga Marksi apo të tjerët.
Të rriturit
në familje, dajot Loni dhe Markoja nuk interesoheshin për politikë dhe ky i
fundit kishte kujtime jo të mira nga Revolucioni i Tetorit, kur kishte qënë
emigrant në Odesa. Po ashtu, vëllai im Nesti ishte i prirur ndaj tregëtisë dhe
një jete të lehtë, si ajo që kishte bërë në Stamboll. Materiale të ndaluara
qarkulluam tek njëri tjetri në Lice, kryesisht pas pushtimit italian dhe
ishim të gjithë në një mendje, përjashto
këtu dy-tre bashkënxënës, që ishin proitalianë ose nuk donin të dinin se
ç'ishte pushtimi i vendit apo ndarja në klasa e shoqërisë. Atë kohë krijuam
edhe një gazetë të klasës, ku shkruanim bashkë me dëshmorët Gjikë Kuqali e
Kristaq Tutulani, e të tjerët si Stefanaq Polloja, Zija Xholi e Fatmir Gjata.
Por, të gjithë, kishim një njohje të shumë të cekët të marksizmit.
Unë: Kur u binde që ishe komunist? Kur të pranuan në
Parti?
Ai: Nuk të bën antarësimi në një grup apo parti, të
ndjehesh apo të kesh një botkuptim të caktuar për jetën apo për shoqërinë. Unë
kam ndjerë thellë atëhere, që vetëm një majtës bashkim i pjesëve më përparimtare
të shoqërive europiane, mund të nxirrnin botën nga moçali i thellë i
përgjakshëm në të cilin ishte zhytur, kur ushtria gjermane, pasi kishte marë
Parisin ishte kthyer e po përparonte drejt Moskës. Atë kohë kuptova, që
demokracitë perëndimore kishin dështuar, pasi kishin lënë të vinte në pushtet
Hitleri nëpërmjet zgjedhjeve dhe për më tepër nuk e kishin ndalur oreksin e tij
luftënxitës para Mynihut dhe më pas. Për mua, vetëm një lloj tjetër shoqërie
mund të sillte normalizim në qytetërimin e shekullit të XX dhe sidomos një paqe
të qëndrueshme.
Në janar të
vitit 1943 u pranova antar i Rinisë Komuniste, që ishte e njëjtë si të quheshe
kandidat për antar partie. U pranova në Partinë Komuniste të Shqipërisë bashkë
me disa të rinj të tjerë në gusht të vitit 1944. Celulën, ku bënja pjesë, e
drejtonte Vandush Vinçani, me të cilin ruajta marëdhenie të mira deri në fund
të jetës. Ai vinte nga një familje bejlerësh, në gjendje shumë të mirë
ekonomike, por ishte gati për të sakrifikuar çdo gjë, për një jetë më të mirë
për të gjithë dhe sidomos për largimin e pushtuesve nga Shqipëria. Duhet të
dish gjithashtu, që Partia ishte në ilegalitet të plotë dhe jo kushdo mund të
pranohej anëtar. Duhet të kaloje një sërë provash për ta merituar atë. Me
librezën e antarësimit (triskën) u pajisëm në një ceremoni zyrtare në Tiranë më
1945, të drejtuar nga Koçi Xoxe, atë kohë sekretari organizativ i PKSH dhe
figura e dytë pas Enver Hoxhës.
(vijon)
No comments:
Post a Comment