Biseda të "pakryera" me babanë (I zhubravitur-2)

(vijon)

Unë: Meqë e përmëndëm sërish, hynte Kadareja në “të zhubraviturit”?

Ai: Ismailin herë e “zhubravisnin” dhe herë e “çzhubravisnin”. Marëdhëniet e tij me pushtetin e kohës dhe sidomos me Enver Hoxhën kanë qënë komplekse. Po të ishte për shumë partiakë të niveleve të ulta, apo edhe një pjese të mirë të Sigurimit të Shtetit, Kadareja do kishte përfunduar në burg. Ndoshta Enver Hoxha dhe të tjerë rreth tij e kishin kuptuar, që Kadareja ju shërbente më shumë po të ishte jashtë dhe të botonte, se sa po ta fusnin Brenda. Dhe kjo jo vetëm pasi u bë i njohur në Francë në fillimin e viteve ’70, por edhe më parë, kur u bë i famshëm në Shqipëri.

Kishte periudha kur ja hiqnin ndonjë botim nga qarkullimi, kur e dërgonin për të punuar jashtë Tiranës, kur i kthenin vepra për t’i rishikuar apo nuk e përfshinin në ndonjë delegacion për jashtë, por nuk e përjashtuan asnjëherë nga Partia dhe as e ulën  në rangun e kandidatit, që ishte masa e parë e “zhubravitjes”. Edhe vetë Ismaili dinte të manovronte sipas zbutjes dhe ashpërsimit të luftës së klasave, duke shkruar prozë apo poezi, që “ilustronin” direktivat e Partisë. Të tilla janë të asaj kohe “Emblema e Dikurshme”, “Europa e mbretërve” dhe shumë poezi të vëllimit “Koha”. “Koncert në fund të dimrit’ është gjithashtu një “karikaturizim” i Partisë Komuniste Kineze, por jo e parë me lentet e Perëndimit, por me ato të Hoxhës dhe Alisë.

Frikë duhet të ketë pasur si të gjithë ne dhe ndoshta më shumë, se kishte shumë krijime dhe shumë botime. Për më tepër, duke qënë në profesion të lirë, nuk mund të rrinte me vite pa shpënë gjë për botim.

Unë: Edhe ti pate bërë “lëshime” të atij lloji në atë kohë. Më kujtohen vargjet e një kënge të kompozuar nga Nikolla Zoraqi, që u krijua për festimet e Kongresit të Bashkimeve Profesionale në Korçë më 1977. Isha 18 atë vit dhe edhe pse pëlqeja shumë Majakovskin, më vinte turp kur dëgjoja refrenin “Maja e shpatës proletare, Partia prin tallazet çan…”

Ai: Ato vargje i kisha bërë me ‘porosi” se na kishin thirrur në Komitetin e Partisë dhe na patën kërkuar të bënim tekste për klasën puntore. Si të përmenda, figurat letrare atë kohë paraqisnin vështirësi ndaj edhe zgjodha një figurë nga një fjalim i kohës i Enverit “Partia është maja e shpatës proletare” për të qënë i sigurt se nuk do e interpretonte për keq njeri. Qëlloi që ishte “pas midesë“ edhe të partiakëve dhe ja dhanë për ta kompozuar Nikollas, me të cilin njihesha pak, por nuk kisha bashkëpunuar ndonjëherë.

Unë: Të thashë “më vinte turp” se ishin muaj kur kisha “zhgarravitur” edhe vetë vargje (të thyera), nga të cilat të kisha treguar ty vetëm një, poezinë “Soditje”, që e kam përfshirë në librin “Endem”.

Ai: Të kam thënë në atë kohë, që ishte një vështrim origjinal dhe më pëlqeu. Nuk të nxita shumë të shkruaje, ose të pyesja nëse kishe të tjera, si kisha bërë kur kishe dëshirë të vizatoje, se mendoja që nuk kishe shfaqur ndonjë talent të spikatur dhe për më tepër kohët nuk ishin shumë të mira për poezi të sinqerta. E dija nga ato, që kisha shkruar vetë në moshën e adoleshencës, që përgjithësisht sillen rreth pikpyetjeve thelbësore ndaj jetës, apo për brengën e dashurive të humbura. Nga që të njihja mirë, nuk më dukej se mund të shkruaje me entusiazëm për jetën e lumtur, apo kundër “rrethimit imperialist-revizionist”.

Unë: Vërtet nuk kanë qënë të tilla, se ishin emocionet e mija, të cilat i kisha ruajtur për vete dhe shumë e shumë vite më vonë ja u kam treguar edhe shokëve. Ishim një brez “cinikësh”, që talleshim me këtë lloj arti edhe pse lexonim çdo gjë që na binte në dorë. Ishin vite kur lexoja më shumë poezi se zakonisht dhe kishte përkthime të mira të Eluarit, Preverit, Lorkës dhe gjithashtu të Majakovskit. Artin e tij e pëlqeja më shumë se të Pushkinit, Lermontovit apo Eseninit, librat e të cilëve i kishim në shqip në shtëpi. Bodleri, Shatobriani, Remboja dhe Merimeja ishin në frëngjisht dhe nuk ju qasesha dot.

Ai: Ishte mëkat që nuk pate vullnet të mësoje frëngjisht se jo vetë që kishim shumë libra të mirë në shtëpi, por edhe pse poezija mund të shijohet vetëm në original. Edhe përkthimet më të mira ja humbin magjinë dhe muzikalitetin. Kishim “Ndëshkimet” e Hygoit edhe frëngjisht edhe shqip, por përkthimi ishte shumë larg vargjeve të të madhit të letrave franceze. Më ndryshe ndodhte me prozën.

Megjithatë çdo e keqe e ka një të mirë, se po të kishe lexuar si adoleshent Rembonë dhe Bodlerin, nuk do kishte qënë e zorshme të përfundoje edhe ti tek të “zhubraviturit”. Me Majakovskin rreziku ishte më i vogël.

Unë: Në janar të vitit 1982, kur mbushe 60 vjet, megjithëse “i zhubravitur” erdhi në shtëpi për të të uruar Dritëro Agolli. Unë isha me studime në Tiranë dhe u çudita, kur mësova se bashkë me të kishte ardhur edhe Mihallaq Ziçishti, atë kohë, Sekretar i Parë i Durrësit. U çudita se e dija që nuk kishit shkuar mirë.

Ai: Edhe unë u habita kur e pashë të vinte me Dritëronë, Dalan Shapllon dhe të tjerët, se nuk ishte i ftuar. Tha që i kishte takuar rrugës dhe kur i thanë që po vinin tek unë u bashkua dhe ai. Kërkoi të zinte vend me fytyrë nga dera duke thënë me të qeshur, se kështu bënte gjithnjë, për të qënë gati për çdo “të papritur”. 4-5 muaj më vonë e shkarkuan dhe e arrestuan si bashkëpuntor të “grupit” të Mehmet Shehut. Duket që tek unë kishte ardhur për të qënë pranë Dritëroit, i cili atë kohë ishte anëtar i Komitetit Qëndror dhe mik i Ramiz Alisë. Një muaj më parë, kishte vrarë veten Mehmet Shehu dhe në rrethet e larta partiake me sa  dukej qarkullonin “plane”, për të cilat ne të tjerët nuk kishim idenë.

Unë: Vitin, që u diplomova dhe fillova punë, qëlloi që ishte 40 vjetori i çlirimit dhe kudo bëheshin përgatitje, rikonstruksione, ndërtime lapidarësh dhe përurime veprash për të festuar përfundimin e luftës dhe më shumë për 40 vitet e pushtetit të Diktaturës së Proletariatit. Më ngarkuan të bëja projektin e një monumenti në hyrje të Korçës për të kujtuar Dëshmorët e Cifligut të luftës për Pavarësi dhe të dëshmorëve të Luftës nacional-çlirimtare. Punimet u kryen me nxitim, si bëheshin në të tilla raste dhe përurimi u bë ditët e festave të Nëntorit, por çuditërisht, më dërguan një ftesë për darkën festive, që do mbahej në Hotel Turizmi. Më duket se ma dha Hasan Malolli duke më kujtuar që ishte “vlerësim i madh”. Edhe unë edhe skulptori Ladi Topi, me të cilin ishim bashkëautorë, nuk e kuptonim se kush ishte kujtuar për ne.

U ndjeva keq kur duhet të të thesha ty, se nuk mbahej mend, që kur nuk kujtohej njeri të të ftonte në “sebepe” të tilla. E dija që të pëlqente të shkoje, kur të ftonin në çdo lloj veprimtarie. Më pe me sy të trishtuar dhe më the vetëm “mirë!” Ishe i sëmurë dhe nuk arrita të kuptoja nëse trishtoheshe që kishe shumë vite i lënë mënjanë, apo mendoje me dyshim “mos e kanë futur në thes edhe tim bir”.

Shkuam bashkë me Ladin dhe ishim mes veteranësh, kryetarë kooperativash, drejtorë ndërmarjesh dhe të tjerë burra të moshuar, të mësuar me këto lloj darkash, që hanin e pinin për shtatë palë qejfe. Ishin edhe kohët e kufizimit të ushqimeve. Ne ndjeheshim në siklet dhe më shumë akoma, kur në sallën tonë erdhën të na takonin edhe të “mëdhenjtë e Tiranës”. I deleguar ishte Hajredin Celiku dhe kur i zuri për dore të gjithë, në altoparlante buçiti kënga “Enver Hoxha Tungjatjeta”. Hajredini filloi të thërriste më shumë se të gjithë, që ishin ngritur më këmbë dhe këndonin ‘himnin popullor” të viteve ’80. Veteranët e shkretë, me dhëmbë të rralluara, këndonin, po një sy e mbanin edhe në pjatat e pambaruara, që kishin përpara. 6 muaj më vonë Komandanti i la dhe filluan të rralloheshin “zhubravitjet”.

Ai: (Hesht)

Unë: Po si është e mundur, që të gjithë ju “të zhubraviturit”, nuk u solidarizuat ndonjëherë për tu ngritur kundër atyre që ju “zhubravisnin”?

Ai: Kjo është pyetje, e cila kërkon një libër të tërë si përgjigje.

Shenim: Fotoja eshte marre gjate nje vizite te Ramiz Alise ne nentor 1988 ne pallatin ku banonim. Pensionistet i kishin nxjrre te prisnin Udheheqsin dhe atje ndodhi takimi i rastesishem i Ramiz Alise me Andon Maren, me te cilin kishte punuar dhe mesuar 40 e ca vjet me pare.

Në kohët e “errëta”, pa pritërinj!

Kur ishim 7-8 vjeçarë, Partia e pa të arsyeshme, që të ndaloheshin me ligj të gjitha veprimtaritë fetare, sepse nuk bënin gjë tjetër, veç e “trullosnin” mendjen e popullit të shkretë shqiptar, të cilit në ato 22 vjet çlirim, po i dilnin gradualisht gjithë ato mend të krijuara në mijra vjet. Populli shqiptar shpëtoi nga “Opiumi”!

Mess humë e shumë problemeve, lindi edhe ai i ceremonive të varrimit, ku nuk mund të bëheshin më shërbesa fetare, ato, të cilat në anët tona, quhen “e kënduara”. Ndaj të gjithë të pranishmit në një varrim, ndjeheshin keq, se dukej(si e theshte populli) njeriun e dashur e hidhnin “si një lopë në një gropë“. Dhe kështu u krijua nga mençuria e çinovnikëve dhe e lagjistave, tradita e mbajtjes të një fjalimi para se të “porsalarguarin” e futnin në banesën e fundit. Nuk nisi , që në vitet e para, se edhe nuk kishte shumë gjëra se ç’tju theshe “të moshuarve” të viteve ’60 dhe ’70, por më vonë, u arritën disa suksese.

Më i shquari në qytetin tonë, ishte Noli Samara, një personazh shumë simpatik, që për pak kohë duhet të ketë qënë edhe kryetar lagjeje. Noli nuk përtonte të mbante fjalën e rastit në çdo ceremoni, ku i takonte si i njohur, si fqinj, apo si mik. Kuptohet që në fjalime nuk kishte si të mungonte qiellorja “i përjetshëm kujtimi!” e “huazuar” nga shqipërimi i bukur i psalmeve prej Nolit (jo Samara). Përgjithësisht fjalët përcjellëse ishin një biografi e shkurtër e të ndjerit ose të ndjerës. Nuk mungonin frazat “ka mbështetur luftën nacional-çlirimtare” dhe “ ka punuar për ngritjen e tij ideo-profesionale”, se ishin karakteristika të domosdoshme të periudhës dhe të gjithë, kush më shumë e kush më pak i kishin bërë

Ndonjë problem i vogël lindte gjatë muajit mars, kur kishte më shumë varrime dhe atëhere fjalimet ishte e vështirë ti ripunoje për mungesë kohe, ndaj shprehja “ti ike në një kohë, kur mund të jepje shumë për atdheun dhe socializmin” kishte bërë vaki “t’i këndohej” edhe ndonjë plake mbi të 80-tat.

Tashmë tradita e kohëve “pa priftërinj” është shuar, por ende ka ngelur një lloj “ateizmi shqiptar”i prishjes së mistikes” tek ngjarjet që lidhen me largimin e njerëzve nga kjo botë. Në Shqipëri vazhdojnë ceremonitë “e bujshme” ku marrin pjesë qindra e qindra vetë, ku familjarët e shkretë veç dhimbjes duhet të mendohen edhe se sa të madh ta marrin lokalin, ku do bëhet dreka e përmortshme. Në rastin e një viti si ky i jashtëzakonshmi i Covid, në vend të autobuzave fisarmonikë dhe dhjetra e dhjetra veturave luksoze të një korteu është Facebook-u. Asnjë komb (zaten asnjë nuk i ndaloi kishat e xhamitë) nuk shpërthen si ne në FB, me lajmërime humbjesh, me fjalime përcjelljesh dhe me thirrje “i përjetshëm kujtimi!” si kombi jonë i dashur, i gjendur dhe aq i ndjeshëm.

“Të vdekurit me të vdekurit, të gjallët me të gjallët…dhe fejsbukistët me të gjithë!” më tha para pak ditësh një miku im i shtyrë në moshë duke shtuar, “Kur të vdes se mos bëni ndonjë gomarllëk dhe më vini lajmërimin për funeralin në FB”.

 

 

 

Biseda të "pakryera" me babanë (I zhubravitur)

Unë: Ti përdorje një cilësor të bukur “i zhubravitur” për një kategori të caktuar njerëzish. Mua më pëlqente, por nuk e di nëse ishte tëndi apo e kishe të huazuar?

Ai: Edhe mund ta kem dëgjuar nga dikush tjetër, por nuk e kujtoj me saktësi. “Të zhubravitur” quaja ata njerëz të karrierës, që ose i kishin përjashtuar nga Partia, ose kishin patur funksione të larta dhe i kishin ulur shumë poshtë për një arsye ose tjetër. Ata që kishin qënë në burg për politikë, edhe po të kishin qënë komunistë ose simpatizantë, nuk hynin në “të zhubraviturit”.

Unë: Ti vetë hyje në “të zhubraviturit”?

Ai: Edhe pse nuk e thesha hapur, se ndoshta nuk më vinte mirë, sigurisht që hyja. Duke qënë i përjashtuar nga Partia Komuniste, gjatë rrugës së jetës normalisht do isha i përgatitur për shumë kufizime, që nisnin me funksionet në punë dhe deri në pjesëmarrje në delegacione jashtë shtetit apo ftesa për dreka e darka zyrtare. Edhe me rrezikun e shkallëzimit të “zhubravitjes”.

Që prej çlirimit të vendit pati shumë e shumë “të zhubravitur”, bile kishte të tillë edhe që në vitet e luftës, për ndonjë gabim apo edhe për moszbatim të ndonjë urdhri të gabuar. Me kalimin e viteve u shtuan shumë ata, që hynin në këtë kategori, jo për veprimet e tyre, por ato të familjarëve dhe deri tek ato të kunetërve dhe baxhanakëve. “Plumbi” të zinte edhe nëse ishe tërësisht “i kulluar” sipas standarteve të Partisë. Bile “të kulluarit” “zhubraviteshin” më me lehtësi.

Unë: Mund të kaloje pa vështirësi nga kategoria “i zhubravitur” në atë të “i dënuar politik”.

Ai: Shumë lehtë. Sidomos në vitet e “zbulimit të grupeve armiqësore”, shumë funksionarë të lartë në fillim “zhubraviteshin”, pastaj i arrestonin dhe i dënonin me pushkatim, ose me burgime të gjata. Duket, që kjo u bë një lojë e preferuar e “kupolës”, që ose ndjente kënaqësi me “torturimin psikologjik të viktimave”, ose prisnin reagimet e miqve të tyre për të arrestuar të tjerë. Kiço Ngjelën psh nga ministër të tregëtisë e dërguan më 1975 shef të seksionit të tregëtisë në Vlorë dhe e arrestuan 6 muaj më vonë, Petrit Dumen e ulën për disa muaj në detyrë duke i thënë “Partia ka besim tek ti” dhe më vonë e arrestuan dhe e pushkatuan e kështu me rradhë.

Unë: Po si ishin marëdhëniet mes juve. “të zhubraviturve”?

Ai: Si marëdhëniet midis gjithë të tjerëve. Ndoshta më të kujdesshme, për të mos u parë si një grup njerëzish “të pakënaqur”. Do të përmend rastin e Miço Kallamatës, i cili erdhi “i zhubravitur” në vitin 1967 në Korçë dhe ndenji deri në fundin e viteve ’80. Ishim njohur kalimthi në Tiranë dhe e dija që Miçoja pat qënë udhëheqës me rëndësi në luftë , në krahinën e Cermenikës dhe Dibrës. Më pas i ishin qepur, se duket që kishte patur rezerva për prishjen me jugosllavët, ku ishte atashe ushtarak pas lufte në Beograd dhe e kishin ulur shumë në detyrë, pavarësisht nga shkollimi apo kontributi në luftë. Në Korçë e dërguan akoma më me ulje dhe po të mos kishte qënë komunist i vitit 1941, me siguri do e kishin përjashtuar nga Partia.

Kishim marëdhënie shumë të mira në Degën e Lidhjes të Shkrimtarëve, por nuk i hapeshim kurrë njëri tjetrit. Ishim shumë të kujdesshëm edhe pse ti dhe Beni(Kallamata) hynit në shtëpitë e njëri tjetrit dhe i dinit pikpamjet rreth politikës, artit dhe kulturës, që kishim të dy palët. Njerëzit përgjithësisht mbylleshin në guaskat e tyre, por “të zhubraviturit” akoma më shumë.

Unë: Ishin më të shumtit idealistë?

Ai: Kishte shumë idealistë, por edhe nga të gjithë llojet e tjera të karaktereve apo karrierave. Pjesa më e madhe e idealistëve patën përfunduar keq. Po jo të pakët ishin edhe karrieristët apo edhe oportunistët. Ishte shumë e vështirë mos “shkelje në kallo” komunistësh të tjerë, që raportonin më lart, ku ishin të mirëpritur. Udhëheqja “drejtonte” duke mbledhur sa më shumë informacion ndaj njërit dhe tjetrit. Kështu ndodhte edhe në nivelet më të larta. Më 1946 “të zhubraviturit” ishin Mehmet Shehu, Liri Belishova, Pilo Peristeri e të tjerë, por dy vjet më vonë u ngritën në “majë“ dhe “të zhubravitur“ përfunduan Bedri Spahiu, Sejfulla Malëshova, Kristo Themelkoja, Zoi Themeli me kompani.

Materiale komprometuese për njëri tjetrin kishin edhe për Nexhmije Hoxhën, Manush Myftiun, Hysni Kapon, Fiqirete Sanxhaktarin, Myslim Pezën, Beqir Ballukun, Koço Theodhosin, Omer Nishanin dhe tërë të tjerët. Në kohë të caktuara, në varësi të “tarafeve” dhe sidomos të marëdhënieve me Enver Hoxhën, këto materiale dilnin përsëri në dritë dhe përdoreshin për të vërtetuar “armiqësinë në vazhdimësi”.

Shumë komunistë idealistë “u zhubravitën” pas Konferencës së Partisë për Tiranën të vitit 1957. Ishte nga të paktat raste në historinë e komunizmit në Shqipëri, kur klika e Hoxhës u vu në vështirësi të madhe dhe ishte mundësia e zëvendësimit të tyre. Ajo, që përdori Hoxha për “të vënë poshtë“ kundërshtarët e Komitetit Qëndror dhe Byrosë ishte pikërisht diskretitimi i tyre duke përdorur materiale të mbledhura më parë. Komunistët që u ngritën për të dënuar “kultin e individit” jo vetëm kishin të drejtë dhe kishin edhe mbështetjen e komunistëve të thjeshtë, por kishin edhe përkrahjen e vijës politike të Bashkimit Sovjetik pas Kongresit të XX-të dhe goditjes së Stalinit.

Unë: Shumica ishin nga sektori i artit dhe kulturës apo jo?

Ai: Gjithnjë ata, të cilët nuk pranojnë kufizimin e lirive vijnë nga këto fusha të jetës. “Të zhubravitur” përfunduan shumë korçarë edhe prej komunistëve të vjetër edhe më të rinj. Gaqo Nastoja, Vandush Vinçani, Viktor Stratobërdha, Endri Kekoja ishin disa prej tyre. Pasi “përballoi” valën e sulmit në Konferencë, Enver Hoxha dërgoi “këlyshët” e tij të përfundonin punët me “të rebeluarit” në organizatat e tyre bazë. Byroja Politike“ e çimentuar” me tarafe dhe krushqi, doli nga ajo betejë “më e fortë se kurrë!”

Unë: Po nuk pati arrestime apo jo?

Ai: Shumë pak dhe jo me akuzën e ngritjes kundër Vijës së Partisë, por për arsye dytësore. Nuk mund të goditeshin “të rebeluarit” si grup, sepse Udhëheqja do dilte hapur kundër Hrushovit dhe vijës të tij liberale dhe mund të kishte pasoja të rënda. Por një pjesë e “të zhubraviturve” të Konferencës së Tiranës u burgosën shumë vite më vonë dhe të tjerëve ai “mëkat kundër Enverit”, ju qëndroi si Shpata e Damokleut mbi kokë për tërë jetën.

Unë: Ku e kishte mësuar Enver Hoxha këtë “shkencën e zhubravitjeve”?

Ai: Të ligat mësohen kollaj. Kishte shumë shembuj të ngjashëm në Europën e mesit të parë të shekullit të XX-të.

Unë: Për herë të parë, që ekam ndjerë rrezikun që mund të kishim edhe ne si familje, ka qënë në prillin e vitit 1976. Më kishin thyer notën në sjellje në shkollë dhe vendimin e patën dërguar me postë në punën tënde. Atë pasdite, bashkë me mamanë nuk më qortuat, se e kishit bër herë tjetër për problemet e mija të disiplinës në shkollë, po më thatë: “Ti nuk e shikon se ç’bëhet? Le ne se “e kemi ngrënë kullotën”, por do marrësh më qafë edhe tët motër po vazhdove kështu. Do e lesh pa mbaruar universitetin. Ti e di që këta na kanë halë në sy!” U trondita shumë, por me “këta” kuptoja funksionarët e partisë në rreth, Degën e Brendshme dhe ndonjë nga Këshilli I Lagjes. Nuk e kuptoja se ishte për gjithë Diktaturën. Mos e ekazagjeronit për të bërë që të ndryshoja?

Ai: Edhe nëse e zmadhuam pak, e bëmë të të detyronim të mendoje se nuk ishte kohë për të rënë shumë në sy. Ti ishe 17 vjeç dhe në atë moshë bëhen gjithfarë marrëzirash. 6 muaj më parë ishin bërë internimet e para në masë, mes të cilëve edhe familja e Kolacëve, që mamaja i kishte kushërinj të afërt dhe hynim e dilnim shpesh. Thuajse të gjithë të internuarit ishin për arsye të lidhura me politikën dhe një pjesë e mirë e tyre ishin njerëz jo vetëm të nderuar , por edhe të shkolluar dhe me punë të mira. Ajo valë goditjesh, që nisi në Korçë dhe u vazhdua menjëherë në gjithë Shqipërinë ishte për të terrorizuar njerëzit dhe ja arriti qëllimit. Nuk kishte se si mos ndikoheshim edhe ne, për më tepër kur edhe ti e thua se isha “i zhubravitur”.

Një 17 vjeçar, që rebelohet, mund të theshte edhe ndonjë fjalë më shumë për padrejtësitë, dhe më pas kishte të tjera masa, si përjashtim nga rinia, nga shkolla apo edhe më keq. Ndaj duke ditur natyrën tënde menduam se duhet të të flisnim hapur se nuk ishim jashtë rrezikut as ne.

Unë: Që prej asaj kohe edhe pse vazhdove të shkruanje ti nuk botove më asnjë libër. Ishte pasojë edhe e terrorit pas pleniumit të IV apo nuk kishe më frymëzim? Më 1976 ishe vetëm 54 vjeç dhe kjo është koha e pjekurisë të një shkrimtari.

Ai: Them që vitet e “terrorit të egër” nga 1974 dhe deri më 1981 ndikuan për keq në krijimtarinë e të gjithë shkrimtarëve shqiptarë, përfshi këtu edhe më të mirët prej nesh. U burgosën dhe u internuan shumë shkrimtarë dhe artistë, u transferuan në qytete të vogla shumë të tjerë dhe pati jo pak të cilëve ju hoq e drejta e botimit apo e ekspozimit të punëve. Shumica e shkrimtarëve ju drejtuan temave historike, ku ishte më e lehtë të mbaje “balancën” e “luftës së klasave” apo të tjera direktivave, që vinin nga “zbërthimi I fjalëve të Enver Hoxhës apo vendimeve të PPSH-së“. Edhe vëllimi im i fundit me tregime “Kapedan Cilja dhe i nipi”, i botuar më 1975 ishte me tregime nga e kaluara. Të njëjtën gjë kishin kohë, që e bënin Sterio Spasseja, Miço Kallamata, Dhimitër Shuteriqi, si dhe Ismail Kadareja dhe plot shkrimtarë më të rinj.

Ti më thua a kisha të njëjtin “nerv” dhe frymëzim për të krijuar. Kur bëhesh më i pjekur, si në çdo lloj krijimtarije, “frymëzimi” është më i pakët, por të ndihmon shumë përvoja dhe filozofia më e plotë rreth jetës. Shkruan me më shumë cilësi dhe bën më pak gabime. Por ishin kohë kur duhet të kontrolloje mirë e mirë gjithshka që shkruaje se edhe për një figureë apo edhe një varg mund ta pësoje keq. Psh ishte një rast i shkrimtarit për fëmijë Odhise Grillo, që në një poezi për fëmijë të botuar në ato vite, kishte shkruar me pasion “…digjen zjarr teserat e komunistëve”, që ishin vërtet me ngjyrë të kuqe. E pësoi keq, se ja interpretuan si dëshirë për t’ju vënë zjarrin teserave të komunistëve! Duhej të ecje “mbi një tel shumë të hollë të krijimtarisë“, nëse nuk doje të të hapeshin problem nga “vigjilentëtë“ e shumtë.

(vijon)

E urrej verën

“E urrej verën…që i ka dhënë aromën çdo luleje”

Këndon Milva,

Ndërkaq ti i pëlqen,

Të zërit gërvishtje,

Pa ditur se nuk është dhimbje,

Por nga duhani i kordave acarim.

Unë

Kam harruar herën e fundit kur ishte verë,

Dhe nëse kishte lule erëkëndë.

Ngrirë kam shpresën,

Që e shoh të akulluar,

Në tingujt me të cilët më shpon kjo këngë.

Mbrëmja më rrëshqet poshtë këmbëve.

Nuk ka në to gremça ngrohtësie,

Ku të mbahet dëshira.

I ngrirë është shtrati,

Ku nuk vallzojnë më marrëzitë;

E portreti i të nxehtës puthje,

Rreket të mbahet murit

Si e fundit lutje

Në këtë të trishtë ditë.

 

Biseda të "pakryera" me babanë (Sporti - 2)

Unë: Ti vazhdove të ishe me “kokëfortësi” tifoz i gjermanëve edhe pse “Ajaksi” dhe holandezët “sunduan” futbollin europian dhe botëror të viteve ’70.

Ai: Nise prapë me ata hollandezët tënd?! Ata le që kishin “kopjuar” futbollin gjerman të ’72-shit, po nuk morrën dot asnjë titull. Në futboll duhet më shumë se talent, mënçuri dhe qëndrueshmëri për 90 minuta dhe këtë gjermanët e kishin prandaj dhe i pëlqeja. Ti ke qënë si “flaka e kashtës” dhe entuziasmoheshe shpejt nga Krojfi me shokë dhe mbete tifoz i një ekipi gjithnjë në vend të dytë.

Unë: E lemë “muhabetin” e fubollit se nuk e gjejmë dot dhe le të hidhemi në Olimpiadat e Mynihut dhe Montrealit, të cilat i ndoqe me fanatizëm në televizion.

Ai: Kur “të zenë në llaf” e ndrron muhabetin ti, po le të flasim për olimpiadat. Ato janë “festat e mëdha të sportit” ku duket se cilët vende i kushtojnë rëndësi kësaj pjese të jetës, aq e rëndësihme për shëndetin dhe për zbavitjen e njerzve të globit.

Olimpiadat e mëparshme i kishim ndjekur nëpërmjet shtypit dhe radios dhe i njihnim sportistët më të mirë si dhe rekordet e tyre, por ishte krejtësisht ndryshe t’i shihje drejtpërsëdrejti gjatë garave dhe ndeshjeve në televizion. Në lojrat olimpike të Mynihut, qëlloi edhe që isha me muajin e lejes krijuese dhe i ndoqa edhe veprimtaritë e paradites. Ishin manifestime të bukurisë së sportit dhe sidomos “bënin ferk” garat e atletikës dhe të notit si dhe konkurimet në gjimnastikë.

Jo vetëm televizioni jugosllav, por edhe televizioni i jonë transmetoi me orë të tëra veprimtaritë sportive gjatë gjithë ditëve. Mbetën të paharrueshme garat e Mark Spicit në not, ekzekekutimet e gjimnastes ruse Olga Korbut, fitorja e Valeri Borzov në 100 metra, atletet dhe notaret e Gjermanisë Lindore, ndeshja finale e basketbollit BS-SHBA për meshkuj, boksierët kubanë dhe amerikanë dhe plot ngjarje të tjera sportive, të cilat nuk i “njollosi” dot as krimi i rëndë ndaj sportistëve izraelitë, nga organizata terroriste “Shtatori i Zi”.

Unë: Po kur ti ishe me leje, kush e “mbulonte” këtë veprimtari të madhe sportive në Radio Korça?

Ai: Lajmet e Radio-Korçës ishin vetëm lokale, me përjashtim të ndonjë ngjarjeje të rëndësishme kombëtare ndaj asnjëherë nuk pasqyroheshin veprimtaritë sportive ndërkombëtare. Edhe shënimet që mbaja herë herë gjatë lojrave olimpike, i mbaja për vete, për të forcuar më mirë në kujtesë ato gara aq të veçanta dhe të papërsëritshme. Bota e sportit është shumë më e ndryshme se të gjithë botët e tjera.

Lojrat e Montrealit kishin edhe më tepër shkëlqim dhe oraret e garave ishin më të përshtatshme sepse ishim 6 orë para orës se vendit ku zhvilloheshin. Më pas, me bojkotimet e lojrave të Moskës dhe atyre të Los Anxhelos, olimpiadat u zbehën dhe ra interesimi i të gjithë sportdashësve. Politika dëmtoi rëndë ato ngjarje të rëndësishme sportive, të cilat i prisnim me shumë dëshirë.

Unë: Përsëri për ne mbeteshin veprimtaritë sportive në Korçë, që i bënin të shtunën pasdite dhe të dielën, ditët më të bukura të javës. Të djelave, ti sa ktheheshe nga lojrat me dorë, haje shpejt e shpejt lakrorin e zakonshëm të të djelave korçare dhe nxitoje për në stadium.

Ai: Nuk ndodhte çdo javë se ekipi i futbollit luante edhe ndeshje jashtë Korçës dhe sa për lakrorin mund ta lija pa ngrënë se nuk kam dashur të ha kurrë me nxitim. Por vërtet ato ishin pjesët më të bukura të javës dhe u bënë më “komode” pas hapjes së Pallatit të Sportit, ku mund t’i ndiqje pa u lagur edhe në shi dhe në dëborë.

Ishim me fat, që të gjitha ekipet e lojrave me dorë, ishin të një niveli shumë të mirë dhe sidomos të rriturat dilnin shpesh kampione të Shqipërisë. Po kështu edhe ekipet e të rinjve dhe të të rejave.

Unë: Në një ndeshje volejbolli të të rinjve në stadium, kur nuk ishte ndërtuar ende Këndi i Lojrave me dorë, pranë Sanatoriumit, një korçar ishte shumë i entusiazmuar me lojën e ekipit të “Dinamos” dhe jo vetëm brohoriste, por binte shumë në sy për zellin e tij, ndërkohë që të gjithë ne ishim të mërzitur se të rinjtë tanë po humbisnin. Ti nuk ja “përtove” t’i thoje ca fjalë.

Ai: “Tifozi korçar” i “Dinamos” po e tepronte se po rrinte shumicën e kohës më këmbë dhe jo vetëm gëzohej, po vend e pa vend ju thurrte lavde lojtarëve kundërshtarë. Pasi përmendi shumë herë, që dinamovitët ishin “artista” i thashë për ta pushuar ”Dhe ti je regjisori!”. I zellshmi, ndoshta donte të tregonte besnikërinë ndaj organeve të rendit se menjëherë u hodh “Po këta janë ekipi i Ministrisë së Brendshme mo!” ndaj dhe unë i thashë: “Po pse këta tanët mos janë të monarko-fashistëve grekë!” dhe pasi ju kthyen edhe disa të tjerë, “tifozi” e përmbajti vrullin. Për fat të mirë ne e fituam më vonë atë ndeshje.

Unë: Ishin vitet, që posa kishim filluar të konkuronim për vend të parë në volejbollin e meshkujve, se “Dinamoja”e Asllan Rusit ishte dominuese dhe konkurimi për vendet e tjera ishte mes nesh, “Vllaznisë“së Ali Bushatit dhe “17 Nëntorit”. Sa ishte duke nisur epoka e lavdishme e volejbollit korçar për meshkuj, që zgjati dy dhjetvjeçarë.

Ai: Vërtet atë kohë volejbolli tonë u ngrit nga vendet e fundit të klasifikimit në vendet e para dhe njëkohësisht filloi rënia e ekipit të basketbollit, që kishte patur shumë tradita dhe kishte nxjerrë basketbollistë me emër në Shqipëri.

Prej fundit të viteve ’60, për dhjetë vjet me rradhë, ekipi i volejbollit “Skënderbeu” ishte pretendent për titull dhe kishte vetëm një lojtar, që grumbullohej me kombëtaren, Piro Demirin, që dhe ai nuk luante në gjashtshen e parë. Ishte loja e shpejtë e zgjuar dhe e organizuar mirë në gjithë pjesët e fushës, që bënte që edhe pse nuk kishim sulmues shumë të gjetë e të fuqishëm, të mundnim ekipet më të mira të vendit. Ishte një lojë e cila duhet të ishte model edhe për ekipin kombëtar, sepse ne nuk kishim “gjigandë“ si kishin ato kohë më të mirët e volejbollit në Europë.

Unë: Ti nuk i kurseje kritikat në komentet që shkruaje për Radion ndaj arbitrave të lojrave me dorë, sidomos ndaj atyre të basketbollit. Disa prej tyre kishin ardhur në zyrat e Radios të ankoheshin për “kritikat e padrejta”. Nuk ishe pak si i njëanshëm në kritikat ndaj tyre, se nuk shkruaje keq, kur na favorizonin ne?

Ai: Sidomos në basketboll nuk kujtoj që ndonjë gjyqtar, të “mbante anën” e ekipeve të “Skënderbeut”. Kishte gjyqtarë shumë korrektë, si Jorgji Shundi dhe ndonjë tjetër, që arbitronin saktë, por kishte edhe si Virgjil Karaj dhe Sulejman Kazazi, të cilët përgjithësisht gjykonin dukshëm në ndihmë të ekipeve të Tiranës.

Të dy patën ardhur në kohë të ndryshme për t’u ankuar në Radio dhe takoheshin me mua për të më provuar se nuk kisha të drejtë në kritikat e mija. Me “Xhilin” (V.Karaj) pata një diskutim të gjatë, deri sa në fund, i inatosur u largua duke thënë “Unë jam jurist dhe nuk ta dal dot ty!” Mundohesha gjithnjë të mbaja shënime të plota gjatë ndeshjes dhe ato që do shkruaja të mos “i kisha në erë!”

Unë: E megjithatë nuk mund t’i shpëtoje dot as ti subjektivizmit sepse ishe mbështetës i flakët i ekipeve të “Skënderbeut” në të gjitha sportet.

Ai: Unë nuk i kurseja kritikat as për ekipet dhe lojtarët tanë dhe as për trainerët e tyre. Por dukuria e “ndihmës” ndaj ekipeve të Tiranës ishte shumë e pranishme edhe kur luanin në Korçë, ndërsa kur ndeshjet bëheshin në Tiranë ndodhte edhe më shumë. Ekipet e kryeqytetit kishin kushte më të mira se ato të rretheve dhe mund të “tërhiqnin” lojtarët më të mirë në Shqipëri ndaj nuk ishte e nevojshme të ndihmoheshin edhe me faulle dhe personale të paqëna. Por në shumë raste kjo ndodhte.

Unë: Kur i shikoja ndeshjet bashkë me ty, ti nuk brohorisje edhe kur aksionet ishin “zjarr” dhe ne sa kishim shënuar pikë, kosha ose gola, se mbaje shënime në bllokun tënd dhe vetëm tundje kokën me miratim, i ngritur më këmbë, kur unë të thesha ndonjë gjë. Më dukej e çuditshme se si e “shijoje” ndeshjen ashtu.

Ai: Më shumë se për ta shijuar ndeshjen unë isha atje për ta ndjekur si gazetar, në mënyrë që mos më shpëtonte asgjë e rëndësishme. Duhej të ndiqja me vëmendje rezultatin si dhe minutën kur zhvillohej një sulm i rëndësishëm apo një pritje spektakolare. Më vonë, kur kisha dalë në pension, i ndiqja më me qetësi dhe i shijoja më shumë, por përsëri pa thirrur dhe pa u ngritur më këmbë shpesh, sa të pengoja të shihnin spektatorët e tjerë.

Unë: E megjithatë, në futboll, kujtoj disa herë, që bashkoheshe me korin e tribunës, kur thërrisnin “yjaaaa” ndaj ndonjë arbitri të njëanshëm kundër “Skënderbeut”.

Ai: Me siguri do e kenë “tepruar shumë zullumin” dhe e kanë merituar. Por në futboll ishte më e lehtë të mbaja shënime se sa në ndeshjet e lojrave me dorë, ndaj kisha mundësi edhe për të “lëshuar ndonjë pasthirrmë”, kur e shikoja të arsyeshme.

Unë: Gjatë më se 40 vjetëve që ke ndjekur “Skënderbeun” në të gjitha llojet e sporteve, kush ka qënë sportisti që të ka lënë mbresat më të forta.

Ai: Kanë qënë shumë, por nëse duhet patjetër të veçoj dikë, do thoja Tamara Nikolla. Sportistja model!

Unë: Do të pyes për diçka, që nuk të kam pyetur kurrë. Edhe pse më mësove të ndiqja të gjitha llojet e sporteve, që kur isha ende në kopësht, më mësove të gjitha rregullat e tyre, asnjëherë nuk më nxite të bëhesha sportist.

Ai: Se e shihja, që megjithëse luaje gjithë ditën, nuk shkëlqeje në asnjë lloj sporti. Në çdo gjë që duhet ndjekur në jetë duhet të kesh synimin të jesh mes më të mirëve. Ti nuk mund të ishe i tillë në sport!

Biseda të "pakryera" me babanë (Sporti)

Unë: Gjyshi im ishte i apasionuar pas sporteve?

Ai: Jo shumë. I pëlqenin lojrat, por nuk i ndiqte “sportet moderne”. Futbolli, basketbolli, atletika dhe sportet e tjera, individuale dhe kolektive, janë një dukuri kryesisht e shekullit të XX-të. Në Stamboll, edukimi fizik ishte futur në shkollë, që në ato fillore dhe në fëmijëri luanim shumë, sidomos futboll. Shkonim gjithnjë me shokët në stadium dhe isha tifoz me “Fenerbahçenë“. Në kampionatin e ekipeve të Stambollit, të një kategorie më poshtë, ishim të gjithë përkrahës të “Pera Klub”, që kishte kryesisht lojtarë dhe tifozë grekë, po edhe shumë shqiptarë. Ishte ekipi i zemrës i lagjes ku jetonim.

Unë: Ato vite Turqia ishte mirë në nivelin europian në futboll?

Ai: Turqia merrte pjesë me ekipin e futbollit në lojrat olimpike. Nuk kishte rezultate shumë të mira, po arrinte tëkonkuronte. Ne ishim veçanërisht krenarë, se në ekipin kombëtar ishin edhe dy lojtarë shqiptarë shumë të mirë. Po edhe basketbolli dhe volejbolli kishin nisur të luheshin shumë në Stamboll. Këto lojra i luanim në shkollë, se pasditeve në mëhallë luanim vetëm futboll. Kishim ekipin tonë dhe luanim edhe me ekipe të tjerë të së njëjtës moshë.

Unë: Po në Korçë sa të përhapura ishin sportet?

Ai: Futbolli ishte shumë popullor dhe veç “brekëverdhëve” të “Skënderbeut” kishte edhe disa ekipe të tjera, të një niveli më poshtë. Po luhej edhe tenis, në fushat e tenisit, pranë Fushës së Sportit. Kishte edhe të rinj, që ushtroheshin individualisht si atletë, por nuk kishte klub të organizuar. Po njëlloj ishin edhe çiklistët, që merrnin pjesë në “turet” përreth Shqipërisë dhe disa prej tyre si Koço Kërëku dhe Mishel Cicoja arrinin rezultate shumë të mira.

Nxitësit e sportit ishin pedagogët e edukimit fizik Sotir Sugari, Teni Frashëri, Anthusa Osmanlli si edhe prefekti Hil Mosi.

Unë: “Skënderbeu” ka arritur suksesin më të madh në vitin 1933, kur doli kampion i Shqipërisë. Ti atë kohë ishe në Stamboll, por edhe më vonë ekipi kryesor i Korçës ishte shumë i fortë në kampionatin shqiptar. Si të dukeshin lojtarët korçarë, krahasuar me më të mirët në Turqi?

Ai: Jehona e fitores së vetme ndaj Tiranës, që dilte gjithnjë kampione e Shqipërisë para luftës, ndjehej shumë edhe kur erdha në Korçë. Përsëritej shpesh një shprehje pakëz banale(por popullore) “..dhe referi nuk e zuri, Korça Tiranës ja vuri!”. Një pjesë e mirë e futbollistëve kampionë luanin akoma me përjashtim të Servet Agajt, lojtarit më të mirë të ekipit kampion, që ishte kthyer në Stamboll.

Më të mirët ishin Klani Mariani, Teli Samsuri dhe Miço Plluska, të cilët i grumbullonin edhe me ekipin kombëtar të Shqipërisë, në ato pak ndeshje që luheshin. Po lojtarë shumë të mirë ishin edhe Tato Bimbli, Fori Stasa dhe Tomor Ypi. Të gjithë këta mund të luanin pa frikë në çdo ekip të huaj të kohës. Ishin sportistë të përkushtuar, që stërviteshin vetë, me shumë zell dhe sakrifikonin çdo gjë për sportin. Tatoja e përcolli dashurinë për futbollin dhe për sporte e tjera në shumë breza të tjerë si mësues dhe si trainer.

Unë: Po në kohën e luftës veprimtaritë sportive u ndërprenë?

Ai: Jo. Në të kundërt, me pushtimin nga Italia, veprimtaritë sportive u shtuan se u hapën shumë sheshe lojrash nëpër lagje,në “kornizën e dopolavoros”. U masivizuan edhe volejbolli, si për djem edhe për vajza. Gjithashtu formacionet ushtarake italiane kishin ekipet e tyre të futbollit dhe luanin midis tyre, por edhe me ekipet e qytetit. Italia ishte shpallur dy herë kampione bote në futboll dhe midis ushtarëve Italianë kishte futbollistë shumë të mirë. Kampionati kombëtar u ndërpre, por ndeshjet e futbollit ndërmjet ekipeve të të njëjtit qytet vazhdonin. Kështu edhe kur në Korçë hyri ushtria greke.

Gjatë luftës së dytë, në qytetet shqiptare gjendja ishte e qetë, se bombardimet ishin shumë të rralla. Luftimet midis armikut dhe formacioneve shqiptare bëheshin në zona jashtë qytetit dhe nuk ishin as të pandërprera dhe as që të zgjasnin për ditë të tëra.

Unë: Ti ishe me punë në Tiranë, kur u bë Ballkaniada dhe Shqipëria u shpall kampione e Ballkanit në futboll. E ndoqe të gjithë Ballkaniadën?

Ai: Nuk besoj se më shpëtoi ndonjë veprimtari dhe duhet të dish , që Ballkaniada nuk kishte vetëm futbollin, por edhe lojra me dorë dhe atletikë. Arritjet në futboll u përmendën gjaët dekadave, sepse ka qënë arritja më e madhe ndërkombëtare e  futbollit shqiptar.

Zyrat e BRASH-it ishin ku është Korpusi qëndror I Universitetit dhe ishim shumë pranë me stadiumin kombëtar, ku zhvillohej Ballkaniada. I ndiqnim edhe se e pëjqenim sportin, por edhe duhet të shkruanim në revistën Pararoja, që ishte organi Rinisë Antifashiste, në kolegjiumin e së cilës bëja pjesë. Mes sportiestëve kishim edhe shokun tonë Skënder Begeja, që ishte rekordmen i vendit në 100 metra. Skënderi ishte edhe futbollist shumë I mirë, por atë vit nuk ishte pjesë e ekipit kombëtar.

Kombëtarja jonë shkëlqeu, por mbi të gjithë futbollistët tanë, shquante Loro BoriçI, të cilin e kisha parë disa herë në ndeshjet e Vllaznisë dhe ishte vërtet futbollist i kalibrit europian. Për fat të keq, në atë ngjarje sportive nuk luajtën korçarët Klani Marjani dhe Miço Plluska, të cilët ato vite bënin pjesë në ekipin kombëtar.

Unë: Futbolli në Korçë nuk e kishte më shkëlqimin e kohës së paraluftës. Pse ndodhte kjo?

Ai: Nuk është e lehtë të japësh një përgjigje të përmbledhur për këtë se duhen “peshuar” mirë shumë faktorë. Por kriza disavjeçare dhe më të gjata ka në çdo ekip në botë dhe ka të bëjë me trainerët e moshave, me mbitalentet, që vijnë shumë rrallë, me trainerë të caktuar dhe drejtues sportivë etj. Ishte një kohë e viteve ’50, kur talentet në sulm ishin të pakët dhe loja ishte shumë e thjeshtëzuar, ose si përcaktohej në disa thirrje të kohës “dënju Rrapooo!”, që thuhej me të qeshur kur qëndërmbrojtësi Rrapo Sholla, e “perëndonte” topin drejt sulmit.

Futbollisti i parë korçar i nivelit më të lartë kombëtar, doli në fundin e viteve ’50 dhe ishte Stavri Lubonja, i quajtur “hungarezi” se të kujtonte sportistët më të mirë hungarezë të atyre viteve. Stavri shkoi me studime dhe e mbajtën me “Dinamon” dhe për vite të tëra nuk patëm futbollistë si ai, deri në gjysmën e dytë të viteve ’60, kur me ekipin kombëtar të Shqipërisë filluan të luanin Teodor Vasoja dhe Koço Dinella. Më pas talentet u shtuan dhe në vitet ’70 ekipi u bë pretendent edhe për titullin kampion. Në vitet ’80 filloi përsëri, e tatëpjeta e futbollit të Korçës.

Unë: Ti kishe marëdhënie shumë të mira me Loro Boriçin edhe kur ai ishte trainer? Pse nga ekipet e Tiranës pëlqeje vetëm Partizanin dhe veçanërisht Loron, kur drejtonte ekipin e futbollit?

Ai: Loroja ishte “zotni burrë“ dhe jo vetëm trainer i mirë dhe njohës i mirë i futbollit. Kur shkoja të kërkoja formacionet e ekipeve, që do luanin, pa dalë akoma për “nxemjen” para ndeshjes, Loroja ishte i vetmi trainer, që linte menjëherë çdo gjë dhe më jepte të plotë formacionin dhe lojtarët që do ishin rezervë. Ishte më korrekt edhe se trainerët korçarë. Besoj se me të njëjtin respekt sillej edhe me gazetarët e tjerë.

Sa për ekipet e Tiranës, unë nuk mund të pëlqeja asnjë ekip të Ministrisë të Brendshme, në çdo lloj sporti dhe Tirana kishte qënë rivalja e vjetër e “Skënderbeut”, që para luftës. Ndaj mbetej Partizani, kuptohet kur losnin mes tyre, se në përgjithësi më pëlqente të fitonin ekipet e rretheve.

Unë: Në vitin 1971, Loroja ishte edhe trainer i ekipit kombëtar dhe për eliminatoret e kampionatit europian ishim në grup me Gjermaninë. Ndeshja në Tiranë luhej më 17 shkurt dhe pasi festuam ditlindjen time, një ditë më parë, ti u ngrite “me natë“ dhe shkove të shikoje ndeshjen në Tiranë. U ktheve në mesnatë dhe ne të prisnim. Edhe pse e kishim ndjekur ndeshjen në radio, të dëgjuam “gojëhapur” rreth përshtypjeve të asaj ndeshje të madhe.

Ai: Ishte vërtet një ndeshje e madhe përballë ekipit gjerman më të mirë të të gjithë kohrave. Unë isha tifoz i tyre dhe i njihja mirë ata që luanin prej kampionatit botëror të vitit 1966. Trainer ishte Helmut Shën dhe në Tiranë luajtën të gjithë, duke nisur me Majerin në portë dhe duke vazhduar me Bekenbaurin, Netzerin dhe Mylerin, që shënoi edhe golin e vetëm të ndeshjes.

Ishte shumë e vështirë të gjeje biletë për atë ndeshje dhe në fillim të javës telefonova një shok të rinisë, Raqi Samaranë, që ishte atë kohë zv.Prokuror i Përgjithshëm i Shqipërisë. Raqi me shumë bujari më premtoi biletën e tij dhe e pashë ndeshjen në një vend të mirë në tribunë.

Tanët respektuan me përpikmëri skemën e Loros, që u përgëzua shumë edhe nga trainer gjerman pas ndeshjes, dhe luajtën si të barabartë gjatë gjithë 90 minutave. Ishte vetëm një moment i një pakujdesie të vogël, kur Myleri i zbuluar brenda zonës së rreptësisë shënoi. Korçarët Vaso dhe Dinella ishin mes më të mirëve të kombëtares tonë në atë ndeshje.

Unë: Ty të kishte lënë shumë mbresa mbrojtësi i djathtë i gjermanëve, një lojtar të cilin nuk e nijihje. Ishte Berti Vogst. Më vonë do ishte për një kohë të gjatë mbrojtësi më i mirë i Gjermanisë.

Ai: Nuk e njihja se më duket ai nuk kishte luajtur në kampionatin e Meksikës të vitit 1970. Loroja duhet t’i njihte mirë aftësitë e tij sulmuese, se për ta “neutralizuar” në atë ndeshje kishte vënë mbrojtësin Astrit Ziu, në një pozicion ku duhet të luante një sulmues i majtë.

Pas fitores në Tiranë, gjermanët i fituan të gjitha ndeshjet, duke nisur me çerekfinalen ndaj Anglisë në Uembli dhe më pas ndaj Belgjikës dhe Bashkimit Sovietik, duke u shpallur kampionë absolutë të Europës.

(vijon)

“Reaksioni zinxhir” që po shkatërron shoqërinë shqiptare

“Reaksioni zinxhir” është një nocion në fizikë, që ka hyrë në shekullin e XX-të dhe lidhet me zbërthimin e atomit dhe me energjinë shkatërruese që lirohet gjatë procesit. Bomba atomike është ndër aplikimet më të njohura të tij.

Në Shqipëri nuk po ndodh një proces i mirëfilltë i zbërthimit të atomeve, por vlerat e shoqërisë po shkërmoqen dita ditës nga një lloj tjetër “reaksioni zinxhir”, që shkurtimisht do ta quaja ala-Kadare “Rrenaja” (provova tosken “gënjeshtraja”, por gegërisht tingëllon më  ëmbël).

Bashkatdhetarët që jetojnë në tokën e të parëve më rrejnë në mënyrë të vazhdueshme, këmbëngulëse, të përkorë, të hallakatur dhe më të shumtën e rasteve të paqëllimtë. Gënjejnë për vendndodhjen, për transaksionet e të palujtshmeve, për rrogat, për planet e fundjavës, për afatet, për restorantet ku drekojnë, për shenjat që ju ka dhënë virusi, për motin, për llojet e verërave, për kondicionet arkitekturore dhe disa edhe për moshën.

Më të shumtit e tyre nuk e dijnë, që në vitet ’90 unë bëra një Master (jo online) gratis në fushën e Rrenës, në leksionet dhe seminaret e të cilit mu spjeguan të gjitha teknikat e vjetra dhe bashkëkohore të rrenave. Por të gjitha kishin një qëllim dhe edhe ato që dukeshin absurde, kishin të fshehura një shënjë të largët.

Rrenat e sotme shqiptare, në të shumtën e tyre duket se janë për hir të të rrejturit, se shoh që gënjejnë edhe për avatarët në rrjetet sociale, për shkollimet e fëmijëve, për rrënjët e stërgjyshëve dhe për recetat e hashures. Ka 80 vjeçarë, që shënojnë në profilin e tyre në Facebook , që kanë mbaruar universitetin edhe pse në një të ardhme jo të largët, Shën Pjetri nuk do ju kërkojë diplomën për të hyrë në Parajsë dhe aq më pak t’ja u verifikojë se e kanë fallco.

Por ajo që më duket më e lidhur me “reaksionin zinxhir” është që po gënjejnë edhe ata të cilët nuk e kanë pasur këtë hyq më parë. Të përfshirë në këtë nebulozë rrenash, jorrencakët, pa mundur dot të mbrohen dhe me kokë të mjegulluar, detyrohen të përcjellin rrenat e të tjerëve, të sajojnë më të lehta për t’i zbutur, të bëjnë sikur t’i besojnë dhe më pas të binden dhe vetë, të përdorin kundërrena, që janë e njëjta gjë e kështu me rradhë.

Casti kur shumica të mos arrijë dot të dallojë rrenën nga jorrena ka për të qënë dita e katastrofës shoqërore dhe më duket se nuk jemi larg saj. Rrencakët kanë hipur në shkallët më të larta të shoqërisë dhe tani të rinjve të gënjyerit ju duket se është zgjuarsi, dinakëri, zotësi, aftësi, mënyrë të jetuari, planifikim i të ardhmes, dëfrim dhe të qënit bashkëkohor. Me një fjalë “cool”.

E kundërta janë demodetë “turp”, “nder”, “cipë“, “fjalë e mbajtur”, “shtrëngim dore”, “ e vërtetë“. “Gjojna antike” ma merr mendja se ju thonë në Tiranë, por kjo është thjesht hamendje.

Rrenat shoqërohen me shprehjet “parazitare “- “po normal’, “për momentin”, “mbetemi në kontakt” dhe të tjera më të mjegullta edhe për ata që i thonë dhe për ata që kanë durim t’i dëgjojnë. “Po normal!”

Një i njohuri im parapëlqente ta thërrisnin ”alepuja”, se kishte punuar ca kohë në Greqi dhe nuk i tingëllonte mirë t’i thërrisnin dhelpër. Por dhelpra e fabulave dhe përrallave gënjente me punë dhe jo në mënyrë të trashë si i njohuri im. Dhe si ai e plot të tjerë. Gënjejnë kot! Ky është pragu i shkatërrimit. Se sipas vargjeve, që më mësonte në vegjëli nëna ime “Kot s’më thonë dhelpra dinake/ Se vjedh pulat topolake”, kishte kuptim dinakëria, por shumica e të sotmëve nuk kapin dot as sorrën me gënjeshtrat e tyre të njëpasnjëshme dhe aspak të sofistikuara.

-Fajin e kanë politikanët!, do hidhet menjëherë dikush nga rrencakët e Mëmëdheut dhe nuk është fare pa të drejtë. Por politikanët po mbushin xhepat me ndihmën e rrenave, ndërsa ju të shkretë jo vetëm që nuk jini në gjendje t’ju çirrni maskat, por po i ndiqni symbyllur në rrugën e poshtër të mashtrimit kolektiv dhe të pafund.

A ka shpëtim?

Nuk po i përgjigjem kësaj pyetje se nga dashamirësia do jem i detyruar t’ju gënjej.

“Përralla” me mbret!

Lajmi më syçelës i kësaj jave për mua ka qënë ai që “Princ Harry dhe Meghan(dukeshë a konteshë)janë liruar nga puna mbretërore”.

Më në fund e kuptova, që ëndrra ime për tu bërë pakëz “mbretëror” për të mos punuar, paska qënë plotësisht “në hava”, se mbretërit, princërit dhe kontërit, jo vetëm punokan, por dhe ju “bie bretku” në punë. Ndoshta prandaj dhe i kanë lehtësuar Harry-n dhe Kate, se presin një fëmijë të dytë dhe s’kanë se si të përkujdesen “mbretnisht” për ta.  

Më pas, ëndërrpërmbysur, u mundova të kujtoj se kush ma kishte shtënë në mendje këtë punën e të kthyerit në “mbretëror” për të mos punuar. U kujtova- Populli. Ka qënë vetë populli krenar, liridashës dhe i papërkulur shqiptar, që më ka krijuar përshtypjen e gabuar se mbretërit dhe soji e sorollopi i tyre nuk punojnë, por veç bëjnë qejf. Dhe për këtë nuk ja u hedhim dot as fajin pushtuesve të huaj, sikundër bën një studiues iu shquar i fesë, që thotë se “shqiptarët kanë qënë denbabaden antifetarë, por fetë e ndryshme ja u sollën pushtuesit dhe meqë jemi pushtuar nga tërë llojet e tyre, kemi edhe shumë fe!”.

Nuk ja u hedhim dot të huajve se fjalën “mbret” e kemi shpikur dhe nuk gjendet në asnjë nga gjuhët e gjalla, të vdekura dhe as në ato në agoni. “Mbret” është 100% shqip dhe është sipas fjalorit “Titulli i monarkut, që trashëgohet brez pas brezi”. (Fjalori nuk spjegon se ç’është monarku, po unë me afërsi e marr me mend dhe me mend përpiquni ta gjeni edhe ju miqtë e mij jombretërorë.)

Dhe se sa e rëndësishme është kjo, po ja u shtjelloj me një krahasim të thjeshtë. Ne fjalën “mbret” e kemi tonën, ndërkohë kur fjalën për organin seksual femëror e kemi të huazuar nga sllavët! Tani më thoni nga doli mbreti! Kush ishte në fillim?

Po le të kthehemi në fajin, që ja hodha popullit, që në njëfarë mënyre është gjëja më e sigurt për të mos bërë armiq dhe të mos biesh në pozitat e komunizmit intrasigjent.

Populli i ka nxjerrë shprehjet “rron si mbret!”, “afër detit , afër mbretit”, “ po të ishte puna e mirë punonte dhe kadiu”(Kadiu është ku e ku më poshtë se mbreti, prandaj automatikisht e aplikojmë edhe për monarkun), “ gosti mbretërore”, “ku shkon mbreti më këmbë“, “vetë mbret, vetë dovlet” e dhjetra e dhjetra të tjera. Nuk kam dëgjuar ndonjë të tipit “mbreti i urtë pi dy nëna”, apo “puna e ka bërë mbretin”, ose më keq akoma “punë punë dit’ e net’, që të bëhem pakëz mbret”.

Ndaj jo vetëm unë, po edhe të gjithë ata dhe ato, që kanë ëndërruar të bëhen “mbretërorë“ për të bërë qejf pa punuar, jemi të gënjyer që në fëmijëri nga vetë populli.

Po ja vjen një ditë dhe e vërteta del në shesh. E gjitha ka qënë “një përrallë me mbret”. Mbretërve  ju është dashur të punojnë gjithnjë rëndë dhe akoma më rëndë duhet të kenë punuar ata mbretër, që mbanin hareme ku gjendeshin pa shumë mund nga ato, që na i sollën ne pushtuesit sllavë.

Biseda “të pakryera” me babanë (Liceu Francez - Fund)

 (vijim)

Unë: Ti mendoje atë kohë për të shkuar me studime në Francë pas Liceut?

Ai: Nuk kisha ndonjë ide të përcaktuar mirë se ku do shkoja për të studiuar dhe përse. Që të shkoja në Francë e kisha ëndërr, si të gjithë liceistët, se jetonim çdo ditë me historinë e saj, me kulturën franceze dhe me lajmet nga jeta e personaliteteve franceze. Por vitet ’37 dhe ’38 për të cilat po flasim, nuk ishin vite të mira për Europën dhe edhe pse nuk kishte nisur lufta, përplasjet politike ndjeheshin ndërmjet vendeve ku në fuqi ishin regjimet fashiste dhe demokracive europiane , ku futej Franca.

Ishte duke u zhvilluar Lufta e Spanjës dhe na dukej se nga përfundimi i saj do varej fati i Europës. Të gjithë prisnim me ankth lajmet që vinin rreth saj edhe pse shumë pak flitej për vullnetarët shqiptarë, të cilët kishin shkuar të luftonin përkrah Republikës.

Kishte zëra edhe për mundësinë e hyrjes të Italisë Fashiste në Shqipëri edhe pse në shtypin e kohës nuk shkruhej hapur për qëllimet e Musolinit.

Të gjitha këto, bashkë me mundësitë e financimit , që kërkonin studimet jashtë shtetit, nuk më shtynin të mendoja hollësisht se përse mund të studioja. Babai kishte vdekur dhe vetëm me gjysmën e të ardhurave të dyqanit, do ishte e vështirë të studioja pa pasur ndihmën e ndonjë burse shtetërore. Prandaj edhe më vonë, kur duhej të vendosja nëse duhet të zgjidhja filozofinë apo matematikën për bakaleoranë, nuk isha i sigurt. Po të mos kishte këmbëngulur Aleks Buda do zgjidhja shkencat ekzakte dhe ndoshta do kisha marë një drejtim tjetër në jetë.

Unë: Musolini nuk vonoi të sulmonte Shqipërinë dhe bashkë me të i erdhi fundi edhe Liceut Francez të Korçës. Si u prit në shkollë nga nxënësit dhe profesorët pushtimi italian?

Ai: I gjithë marsi ishte i ngarkuar me lajme nga më të ndryshmet. Disa e bënin të sigurt që do bashkoheshim me Italinë dhe të tjerë ishin të sigurt, që Zogu dhe Shqipëria nuk do dorëzoheshin. Liceistët ishin veçanërisht kundër fashistëve Italianë edhe për shkak të lidhjes shpirtërore me Francën dhe idealet e saj demokratike. Pjesa më e madhe e profesorëve shqiptarë na i ushqenin ndjenjën e patriotizmit dhe disa, me Ermenjin në krye, filluan edhe një lloj stërvitje luftarake të nxënësve të klasave të larta. Atë kohë ishim transferuar pjesërisht në ndërtesën e Liceut të Ri, në kodra afër Shetros dhe kishte vende ku mund të bëheshin të atilla stërvitje.

Ditët e para të prillit, pas ultimatumit të Musolinit ndaj mbretit shqiptar, u ngritëm të gjithë në një demonstratë të madhe në sheshin pranë pazarit, që më vonë do quhej “Sheshi i Demostratave” duke thirrur për tu armatosur dhe për të mbrojtur vendin ndaj pushtimit fashist. Profesorët francezë edhe pse ishin shpirtërisht me ne, qëndruan të mënjanuar për të mos patur problem të mëdha me Italianët, të cilët dukej se do arrinin shpejt në vend.

7 prilli ishte me të vërtetë një ditë e rëndë, pasi u ndjemë edhe të dobët edhe të tradhëtuar nga mbreti, që u largua me gjithë një pjesë të oborrit të tij në Greqi. Të nesërmen ushtria italiane hyri dhe në Korçë, ku u prit nga disa prej parisë dhe një “dorë“ me fashistë shqiptarë, që mezi prisnin të bënin karrierë nën pushtimin e huaj.

Unë: Liceu u mbyll menjëherë?

Ai: Jo. Vazhdoi si Lice Francez deri në fund të prillit, por nuk u lejua të mbyllej viti shkollor, si kishin kërkuar drejtoria e shkollës. Në fillim të majit u ndamë të malluar me profesorët francezë, që na kishin dashur dhe na kishin mësuar shumë rreth jetës, atdheut dhe drejtësisë shoqërore. Dy muajt e fundit vazhduam me disa programe të cunguara nën drejtimin e Cipos, që ishte emëruar drejtor i Liceut Kombëtar.

Gjatë viteve të pushtimit, lëndët ishin të gjitha në shqip, përveç gjuhëve të huaja dhe letërsisë dhe gjuhës italiane. Vazhdoi disiplina dhe mënyra e mësimdhënies e kohës të “francezëve”, por karakteri i Liceut tashmë kishte ndryshuar. Ishte më “kombëtar”, por më i varfër në tekste dhe literaturë ndihmëse. Përkthimet e veprave të filozofisë antike apo dhe asaj të mëvonshme ishin shumë të pakta dhe duhet të bazoheshim në librat frëngjisht, që kishim blerë vetë ose në ato italisht, që mbushën bibliotekën e Liceut.

Vërtet që programet nuk u kthyen menjëherë në programet e shkollave italiane, duke i lënë një lloj pavarësie Ministrisë së Arsimit, por nuk mund të pasqyrohej më në to fryma e “Lirisë, Barazisë dhe Vëllazërimit”.

Unë: Një pjesë të mirë të klasës suaj ju përjashtuan për disa ditë se nuk pranuat të përshëndesnit “ala romano”. Patët pasoja të tjera?

Ai: Nuk di nëse emrat tanë u përcollën në ndonjë zyrë të institucioneve italiane, por në shkollë nuk u morën më me ne. Pjesa më e madhe e mësuesve edhe pse ishin të detyruar të vinin “kopsën” (distinktivi i anëtarësimit në partinë fashiste) ishin patriotë dhe e kuptonim që ishin me ne. Liceu ishte kthyer në atë kohë në vatër të patriotizmit dhe të ideve antifashiste.

Kishim filluar të qarkullonim mes njëri tjetrit “literaturë subversive” dhe të flisnim se ç’mund të bënim për Shqipërinë. Ishim 17-18 vjeçarë dhe na dukej që ishim burra dhe atdheu priste nga ne. Nxënësit proitalianë ose progjermanë ishin shumë të pakët dhe nuk na dilnin hapur kundër në debate. Me sa di nuk kishte prej tyre që të na kallzonin. Ndërkohë ishte pushtuar Polonia dhe kishte filluar lufta e Boshtit me Aleatët. Në Shqipëri filloi lufta italo-greke, që ishte ajo që solli në vend atmosferën e vërtetë të luftës.

 

Biseda “të pakryera” me babanë (Liceu Francez - 2)

 

(vijim)

Unë: Profesorët ishin më të shumtit francezë apo jo? Thuajse të gjitha lëndët bëheshin frëngjisht, kështu që ishte edhe më mirë për nxënësit, që të mësonin prej atyre, të cilët e flisnin gjuhën me përpikmëri.

Ai: Kur nisa unë shkollën, shumica e profesorëve ishin shqiptarë. Drejtori teknik, Ksavie De Kurvili ishte francez dhe tre pedagogë të tjerë, Berzho, Mejer dhe Uinkler. Por thuajse të gjithë pedagogët shqiptarë kishin mbaruar më parë Liceun Francez dhe shumica ishin diplomuar në universitetet e Francës, kështu që edhe frëngjishtja e tyre ishte e përkryer. Atë vit ishin mbi 20 pedagogë shqiptarë se edhe numuri i nxënësve ishte i madh. Kishte nga dy klasa paralele për çdo vit dhe për dy vitet e “fillores” (klasa e 8 dhe e 7) ishin nga tre.

Pedagogët francez jepnin mësim në klasat më të larta, por në të gjithë shkollën, pesha binte mbi pedagogët shqiptarë. Padyshim drejtimin dhe “frymën” e Liceut e jepte drejtori teknik i saj, që ishte një njeri shumë i mençur dhe me horizont.

Unë: Kur të kam pyetur për Enver Hoxhën, ti më ke thënë se të kishte dhënë vetëm edukatë morale dhe jepte kryesisht në klasat më të ulta. Nxënësit kishin të bënin më shumë me të në të quajturat “orët e bibliotekës”. Ishte vërtet profesor në Lice Enver Hoxha?

Ai: “Profesor i Liceut” ishte një titull zyrtar, që jo të gjithë pedagogët e kishin. Një pjesë prej tyre, zyrtarisht quheshin mësues. Por në Korçë të gjithë ata , që jepnin mësim në Lice i quanin profesorë. Nuk di si e kishte emërimin zyrtar Enveri, se meqë nuk kishte diplomë universiteti dhe jepte vetëm në klasat përgatitore dhe të ulta, ndoshta ishte vetëm mësues.

Nuk ishte mes profesorëve, të cilët i admironim, por ishte një burrë i pashëm, që sillej mirë me nxënësit dhe dukej që kishte marëdhënie të mira me ta. Vonë, kur kishim dalë në mal dhe mësuam, që ishte në krye të Lëvizjes sonë kundër Italianëve, simpatia për të na u rrit.

Unë: Po cilët ishin profesorët shqiptarë, për të cilët kishit më shumë admirim?

Ai: Nga ata të lëndëve filologjike Kostaq Cipon, Abaz Ermenjin, Foto Balën, Aleks Budën, Selman Rizën, kurse mes pedagogëve të shkencave Raqi Qirinxhiun dhe Ligor Serafimin.

Ky ishte mendimi i përgjithshëm i klasës sonë, por nxënësit e ndryshëm kanë opinione dhe simpati të ndryshme për mësues të caktuar se varet shumë edhe nga karakteri I vetë nxënësit, si dhe rezultatet që ka në një lëndë të caktuar. Eshtë e vështirë ti shpëtosh subjektivizmit. Vlerësimi i vërtetë për një mësues është ai, që mbetet në kohë, kur ke vite që je larguar nga shkolla dhe përballesh me jetën.

Unë: Në një dëftesë semestrale, të një viti më vonë, ti renditeshe i 20-ti  në Gjuhën shqipe mes 31 nxënësve, që ishte edhe renditja më e ulët, ndërsa ishe i dyti në matematikë, i pari në italisht dhe i katërti në “shkencat natyrale”. Ndërkohë ishe “ngritur” edhe në Historinë e Shqipërisë, ku zinje vendin e dytë. Nuk ka një mospërputhje, e cila ka patur të bëjë edhe me pedagogë të caktuar?

Ai: Jo, nuk ka të bëjë me asnjërin nga pedagogët. Ato kanë qënë notat e merituara, që më vendosnin në atë vend (në “klasifikim”) që meritoja. Edhe pse kisha përparuar në gjuhën shqipe, përsëria ajo nuk ishte në nivelin që dija greqisht, bile edhe e krahasuar me frëngjishten. Por isha vetëm 16 vjeç dhe kisha jo më shumë se një vit e gjysëm që jetoja në Korçë, ndaj edhe ai vend në gjuhën shqipe nuk ishte “i keq” për mua.

Në Liceun Francez kishte edhe pedagogë që ishin më “dorështrënguar” në nota, por këtë e kishin me të gjithë nxënësit dhe jo me të veçantë dhe aq më pak për ndonjë “inat” që mund të kishin. Me ndonjë përjashtim shumë të rrallë të gjithë merrnin atë që kishin arritur me studim dhe edhe me inteligjencën e tyre.

Unë: Mua më duket, që edhe ti dhe shumë nga nxënësit e Liceut, e paraqisni atë shkollë me ngjyra plot dritë, kur edhe ajo duhet të ketë patur problemet e veta, se ishte ngritur nga njerëz dhe drejtohej po prej tyre. Nuk kishte se si mos kishte ngjarje “të errëta” dhe karaktere “të dyshimta” pedagogësh. E tillë ka qënë gjendja në çdo shkollë të famshme në botë, në të shkuarën edhe sot.

Ai: Unë po të “rrëfej” kujtimet dhe mbresat e mija, të cilat kanë mbetur të tilla edhe pas shumë e shumë vitesh. Nëse në to ndjehet një lloj ‘idealizimi” i tij, kjo ka të bëjë me ndryshimin e madh, që ai kishte me shkollat e tjera të kohës, si dhe me faktin, që ai nivel nuk u arrit kurrë pas luftës. Sa për “probleme mes mësuesve”, “intriga” apo për “analiza psikologjike”, këto mund t’i bënin vetë pedagogët, se unë di shumë pak ç’ndodhte mes tyre. Edhe ndonjë “karikaturizim” i njerëzve të caktuar, që bënte Enver Hoxha në librin e tij “Kujtime të Fëmijërisë” ishte më shumë në varësi të pikpamjeve politike të pedagogëve apo ish-nxënësve gjatë kohës së luftës dhe pas saj. Unë nuk mund të them se Nesti Nasseja dhe Llambi Ziçishti, të cilët i kisha në klasë, ishin nxënës shumë të mirë, se më vonë u bënë ministra dhe as që Selman Riza apo Abaz Ermenji ishin “të egër” sepse pas luftës u përndoqën.

“Idealizimi” i Liceut ka pak të bëjë edhe me faktin, që Enver Hoxha kishte qënë nxënës dhe mësues në atë shkollë. Ishte i nderuar jo vetëm në Korçë dhe në Shqipëri, por në të gjithë Ballkanin. Në bangat e tij u formuan Sotir Kuneshka, Mahir Domi, Pepi Pilika, Sabiha Kasimati, Nesti Haviari, Behar Shtylla, Minella Karajani, Kiçkë Fundoja, Pandi Stratobërdha dhe shumë e shumë mendje të ndritura të shkencës shqiptare. Nëse ti këmbëngul, që prej Liceut dolën edhe shumë komunistë dhe kjo të duket si një “dukuri e errët” atëhere je ti, që ke  një shikim bardhezi, sepse në atë kohë, nga e majta anonin të gjithë mendjet më të ndritura të shoqrive europiane dhe të gjithë nxënësit e Liceut, ku përfshihem edhe unë, që u bënë komunistë, nuk ka pse të ndjehen të turpëruar.

Unë: E lemë jashtë diskutimin rreth politikës, se kështu ka qënë edhe praktika e vetë shkollës. Mësuesit dhe nxënësit nuk duhet të merreshin me politikë, sidomos brenda saj. Kur flisja për “idealizimin” e kisha fjalën për një “shkëlqim”, që i është dhënë gjatë kohës, të cilin më duket se nuk e meriton plotësisht. Ti vetë the, që i krahasuar me Liceun Francez të Stambollit ishte prapa jo vetëm nga paisjet, por edhe në disa pjesë të programit. Si mund të mësonin mirë mbi 600 nëxnës në atë ndërtesë aq të vogël?

 Ai: Kjo është një gjë tjetër dhe lidhet me gjendjen ekonomike të shtetit shqiptar, si dhe me ndihmën që jepte shteti francez. Nevoja për një ndërtesë të projektuar për shkollë ishte ngritur , që në vitet ’20, se ajo ku mësohej kishte qënë një banesë shumë e madhe e një familjeje të pasur, e cila ja kishte dhuruar qytetit. Disa vjet para se të vdiste, bamirësi Thoma Turtulli kishte vënë një shumë të madhe për ndërtimin e shkollës së re dhe punimet për të kishin filluar , kur unë nisa mësimet në Lice. Mos harrojmë, që Korça ishte një qytet i ri dhe akoma më i ri dhe “i pafuqishëm” ekonomikisht ishte shteti shqiptar.

Por shkolla në rradhë të parë janë mësuesit dhe programet. Të kam treguar për rëndësinë e shkollave ”peripatetike” në Athinën e vjetër. Kuptohet, që në lëndët e shkencave, kjo është më e vështirë sepse duhen laboratorë të pajisur mirë, por bazat teorike të mësimeve kanë shumë të bëjnë me nivelin e mësimdhënies. Suksesi në jetë i të gjithë nxënësve të Liceut pas luftës është dëshmia më e mirë për të treguar se ç’shkollë ishte.

(vijon)

Biseda “të pakryera” me babanë ( Liceu Francez)

Ai: Për këtë kre po e nis unë me pyetje. Pse nuk të është dukur se Liceu Francez ka ndikuar jo për mirë në historinë e Shqipërisë?

Unë: Sepse mendoj që shumë nga ju u ndikuat së tepërmi nga Robespieri dhe jakobinët.

Ai: Shkolla nuk është vetëm historia e Francës dhe aq më pak vetëm Revolucioni Frëng. Eshtë mënyra e plotësuar e kalimit të dijeve dhe të kulturës së një populli në fëmijët dhe gjithë brezin e ri. Jo vetëm për Korçën dhe Shqipërinë ishte fat i madh ngritja e Liceut në Korçë, por edhe në Stamboll, ku kishte nga gjithë llojet e shkollave, Liceu francez i San Benua, ku studiova për tre vjet, mbahej në dy tre shkollat më të mira.

Unë: Pse babai zgjodhi të të dërgonte në Liceun Francez dhe jo në Robert College?

Ai: Kultura franceze në Stamboll shihej si më e zhvilluar se ato angleze dhe amerikane. Francezët kishin më shumë ndikim në Ballkan dhe Europën Lindore se të tjerët, ndaj dhe më futi për të mësuar frëngjisht në moshën parashkollore. Pasi përfundova pesë klasat e shkollës fillore greke më rregjistroi në liceun francez të San Benua në lagjen Gallata. Ishte afër me apartamentin tonë dhe për dhjetë minuta arrija në shkollë.

Unë: Ishte shkollë fetare apo laike?

Ai: Ishte shkollë shumë e vjetër e ngritur nga jezuitët, por kishte shumë dhjetvjeçarë, që programet ishin në kontrollin e Ministrisë së Arsimit të Francës dhe diploma e tij ishte e vlefshme për çdo universitet francez dhe turk. Lënda e fesë nuk ishte e detyruar dhe nxënësit ishin të kombësive të ndryshme duke nisur me grekët, armenët, turqit, çifutët dhe plot të huaj të tjerë. Ishte një shkollë me një traditë të gjatë dhe edhe pas ndryshimeve, që ishin bërë në legjislacionin turk në kohën e Ataturkut, ishte nga të paktat që ruante të drejtën të mbyllej në javët e Krishtlindjes dhe Pashkës. Atje bëra tre vjet deri në mesin e prillit të vitit 1937.

Unë: Në një dëftesë semestrale të atij liceu, në kollonën e “sjelljes” të ishte shënuar nota minimale dhe përbri “incorrigible”. E kundërta është në dëftesat e Liceut të Korçës, ku notat në sjellje ishin maksimale.

Ai: Liceu i Stambollit kishte disiplinë shumë të fortë dhe “ndëshkoheshim” edhe kur qeshnim gjatë mësimit, por edhe unë, kur isha më i vogël isha më i padisiplinuar. Kishte edhe raste kur nuk shkonim bashkë me shokët në mësim dhe njëherë më zuri babaj në sheshin Taksim, në kohën kur duhet të isha në shkollë. Nuk mungova më. Në Liceun Kombëtar profesorët francezë dhe shqiptarë ishin më liberalë se ata të Turqisë. Sigurisht, që si shkollë më e madhe dhe më me traditë, Liceu San Benoit kishte laboratore më të mira dhe në shkencat e sakta ishte më i përparuar se Liceu i Korçës.

Unë: Xhuvi Binoja më tregonte se edhe pse nxënës i ri në klasën e tyre, që në vjeshtën e vitit 1937, kur fillove në Liceun Kombëtar, ti nuk kishe ndonjë drojtje apo ndienjë inferioriteti. Të dukej se vije nga një shkollë më e fortë?

Ai: Vija nga një shkollë më e madhe dhe më e kompletuar, por jo me ndonjë ndryshim të madh në programe dhe në mësimdhënie. Isha pak më i përparuar në matematikë se të tjerët, dhe jo vetëm se Xhuvi, që u bë më vonë një mësues shumë i mirë matematike, por edhe se Pepi Pilika, që pas Lufte do bëhej ndër matematicienët më të mirë shqiptarë. Ishte kjo në sajë të programit më të përparuar të Stambollit.

Liceu i Korçës kishte profesorë dhe nxënës shumë të mirë. Vetëm për 20 vjet kishte krijuar një traditë të shkëlqyer dhe thuajse të gjithë, të cilët kishin shkuar për studime në Francë, kishin përfunduar me sukses mësimet. Ka patur edhe nxënës që janë diplomuar me vështirësi në Lice, por duke qënë të pasur kanë vazhduar studimet në universitetet e Francës dhe kanë qëndruar atje për vite të tëra pa u diplomuar dot, por ata kanë qënë përjashtime.

Unë: Klasat ishin me shumë nxënës apo jo?

Ai: Dy vitet e para ne ishim 35 vetë në klasë. Më shumë se gjysma ishin korçarë, por kishte edhe shumë konviktorë dhe nxënës nga zonat e tjera të Shqipërisë, që jetonin me qera në familjet korçare. Shkonim të gjithë shumë mirë dhe nuk kujtoj raste të grindeshim megjithëse ishim adoleshentë. Unë shoqërohesha më shumë me përmetarët Stefanaq Pollo dhe Muharrem Frashëri si dhe me korçarët  Guri Stratobërdha dhe Zija Xholi. Kjo për kohën e shkollës se pas saj rrija me shokët e mëhallës në atë kohë që më mbetej e lirë. Shkoja ndihmoja edhe në dyqanin e familjes, si dhe duheshin disa orë studimi. Sidomos në gjuhën shqipe dhe historinë e Shqipërisë, në fillim më duhej shumë punë.

Unë: Nxënësit e Liceut vinin të gjithë nga familje të pasura?

Ai: Jo të gjithë. Në përgjithësi vinin nga familje arsimdashëse, që i kushtonin rëndësi të madhe shkollimit të mirë dhe shikonin tek fëmijët dëshirë për të mësuar. Liceu nuk ishte një shkollë e lehtë prandaj edhe po të kishe shumë para nuk do të thotë se do mundnje ta përfundoje me sukses. Sigurisht që duhet të kishe të ardhura se pagesa nuk ishte e papërfillshme. Nxënësit e mirë , të cilët vinin nga familje të varfra ndihmoheshin me bursa nga shteti shqiptar.

Në klasat ku kam qënë unë, ata më të pasurit nuk ishin në më të mirët në mësime, përkundrazi. E megjithatë kapaciteti i një fëmije apo një të riu nuk ka aspak të bëjë me gjendjen ekonomike të prindërve të tij. Ndër më të mirët e klasës tonë ishte Gafur CuçI nga Gjirokastra, që me sa di ishte me bursë shtetërore.

Unë: Po sa duhet të paguante familja për një nxënës të Liceut në vit?

Ai: Kur hyra unë në klasën e 5-të(klasat në sistemin frëng numuroheshin nga poshtë lart), pagesa për shkollën ishte 30 franga ari, por këtu nuk përfshiheshin librat. Dy vjet më vonë duhet të paguaja 60 franga. Pra ishte një kosto e përgjithshme prej dy napolonash flori. Familjet më nevojtare, njëkohësisht mendonin , që një adoleshent 13-14 vjet mund të punonte si çirak dhe edhe të fitonte diçka, si dhe të mësonte mirë një zanat për të mbajtur më vonë familjen. Dy napolona nuk ishte shumë e vogël për një familje me shumë fëmijë. Për familjet e pasura ishte një pagesë simbolike.

Unë: Në dëftesat tënde të Liceut, kam lexuar edhe porosi të vçanta për nxënësit si “Eshtë e ndaluar të shoqërohen me njerës të dyshimtë, të liq.” C’farë nënkuptonte drejtoria e shkollës me këtë?

Ai: Nuk besoj se ishte parim i përcaktuar nga drejtoria apo nga sistemi shkollor francez. Porositë ishin të mbështetura mbi Rregulloret e Ministrisë Shqiptare të Arsimit për shkollat  e mesme. Ndoshta administrate e Zogut në njerëz të dyshimtë, veç hajdutëve dhe kriminelëve, fuste edhe njerëz me ide politike, të cilat ishin në kundërshtim me regjimin. E megjithatë, para pushtimit Italian nuk di që të jetë marrë masë për ndonjë nxënës, se shoqërohej me “njerz të dyshimtë“. Ama, të gjithë nxënësit e Liceut mundoheshin të silleshin në mënyrë dinjitoze edhe jashtë shkollës. Ishte pjesë e etikës dhe edukimit, që përcillte trupa mësimore dhe programet shkollore.

Unë: Liceu duhet të kishte peshë, besoj,  në jetën e Korçës? Nxënësit dhe profesorët e tij njiheshin në qytet?

Ai: Mendo një qytet me 20 mijë vetë, me një shtrirje shumë të vogël, ku thuajse të gjithë e njihnin njëri tjetrin, të ketë shkollën më të mirë në Shqipëri, ku në të njëjtën kohë nuk kishte universitet. Sigurisht që të gjithë ata, të cilit kishin të bënin me Liceun Kombëtar ishin të vlerësuar. Korça kishte edhe të tjera shkolla të mira në ato kohë, si gjimnazin grek, shkollën teknike, atë qytetse të vajzave dhe arsimi ishte shumë i rëndësishëm. Për më tepër mësuesit në kohën e Zogut kishin rroga të mëdha dhe kjo i bënte edhe të qëndronin në shkallët  larta të shoqërisë.

Profesorët francezë priteshin kudo me respekt dhe admirim. Ndoshta nuk kishte asnjë prej tyre, që nuk donte të qëndronte për shumë vite në një qytet të vogël të Ballkanit, aq larg me Francën. De Kurvili, drejtori i kohës kur isha unë nxënës, edhe kur erdhi disa herë për të vizituar Shqipërinë pas lufte, fliste me shumë nostalgji për qytetin tonë dhe njerëzit e tij.

 (vijon)

 

Mund të normalizohet Amerika pas “uraganit” Trump?

Shumica e njerëzve me dy fije arsyetim në Amerikë, nuk kërkonin më tepër se “të largohet Trump, që të kemi një jetë politike normale, që do përcjellë të natyrshmen edhe në çdo fushë të jetës!”. Ishin jo vetëm shumë republicanë (të rregjistruar), por shumica e atyre, që nuk mbajnë asnjë krah politik. Me këtë do pranonin si President jo vetëm “të moshuarin mediokër” Xho Bajden, por ndoshta edhe ndonjë më të dobët se ai. Të njëjtin mendim kishin edhe të gjithë aleatët europianë të Amerikës, edhe pse këta të fundit nuk kishin “peshë“ për të ndikuar në rezultatin e zgjedhjeve.

Në një “shtet-kontinent” si Amerika është shumë e vështirë të kthehesh në një gjendje të natyrshme, të zakontë, pasi ke kaluar katër vjet të një tronditjeje të madhe të institucioneve, rregullave të lojës politike, raportit të njerëzve me të vërtetën etj. Nëse e kishte apo jo qëllim ta “çorbaviste” Amerikën, Trump ja arriti. Amerika e sotme është shumë më ndryshe se ajo e janarit 2016.

Atë vit, duke biseduar me një mikun tim në SHBA, të cilit i shprehja habinë për fitoren e “kllounit” dhe drejtimin që mund të merrte Amerika, ai u mundua të më qetësonte duke thënë: “E se nuk e lenë shumë të tundë b… se këta edhe kanë vrarë presidentë!” Miku im nuk e njihte mirë vendin ku jetonte. Dyshoj nëse e njeh mirë edhe tani, megjithëse ka më shumë mend se shumë të tjerë, pasi edhe pa qënë me Demokratët nuk ka votuar ndonjëherë për “The Donald”.

E përmenda këtë, për të treguar se jo vetëm demokracia edhe në Amerikë është shumë e brishtë, por edhe për të kujtuar se atje ku ka institucione të forta nuk mund të ketë “deep state”. Nëse për të mu kundërvënë, do më pyesni “E po mirë kush e vrau atëhere Kenedin?” do ju përgjigjem që nuk e di, por përsëri nuk besoj në të ashtuquajturën “prania e deep state”. Prirja e jonë për të pranuar ekzistencën e tij, është prirja naïve e njerëzve, që duan të zgjidhin gjërat shpejt e shpejt, me një mënyrë të ngjashme me antiken “deus ex machina”.

Edhe pse nuk pasqyrohet gjërësisht në mediat kryesore, klima politike në Amerikë vazhdon të jetë e tensionuar. Njerëzit vazhdojnë të jenë të ndarë në pro dhe anti Trump thuajse gjysëm për gjysëm. Partia Republikane është po aq sa ishte (në mos më shumë) partia e “The Donald” ndaj dhe do jetë shumë e vështirë që gjendja të normalizohet. Për shkak të përmasave të mëdha të vendit, injorancës politike të pjesës dërmuese të elektoratit, është e pamundur të krijohen parti të tjera, të cilat mund të ndryshojnë jetën politike të vendit. Ndaj edhe Trump nuk bën dot pa republikanët, ashtu sikundër këta nuk mund të bëjnë dot pa të.

E keqja më e madhe e këtij “bipolarizmi” të theksuar është se në jetën politike amerikane po mendohet më shumë se kurrë vetëm “pro” dhe “kundër”, që nuk jep fryte të tjera, veç tensioneve të vazhdueshme dhe “gjyrylldive”. Edhe pse republikanët me anëtarësi përbëjnë 25% të popullsisë amerikane, duhet thënë se mbi 70% e tyre besojnë me të vërtetë se Trump i fitoi zgjedhjet dhe Xhoja është President i paligjshëm. Eshtë shumë e rrezikshme që më shumë se 20% e zgjedhësve të jenë të sigurt se votat janë vjedhur në një vend si Amerika, ku më parë askush nuk besonte në një “përrallë“ të tillë. Dhe tashmë e keqja është bërë. Humbja e besimit në “gurin e themelit” të Demokracisë, shumë shpejt kthimin e vështrimit drejt modeleve autoritariste, ose më keq drejt Diktatorëve.

“The Donald” ka si dizavantazh moshën dhe problemet e mëdha që po i lindin me proceset e mundshme penale dhe civile, por dikush më i ri, më i zgjuar dhe me të njëjtën karizmë (e çuditshme sa budallenj ka kjo botë!) mund të përmbysë, atë çka është shpresa e të gjithë njerëzve të ndershëm në botë: Demokracinë Amerikane! Katër vjet më parë ishin të pakët ata që besonin në parashikimet e Noam Chomsky-t apo edhe të të tjerëve si Tom Fridman, por 6 janari tronditi rëndë besimin e shumë njerëzve.

Dy vitet që vijnë janë një provë jetike për Demokracinë amerikane. Nëse Partia Republikane mbetet rob në rrjetën “e qelbur” të Trampizmit, duhet të jemi gati të presim një 2024 të tmerrshme, kur një “uragan” më shkatërrues do përfshijë Amerikën e Veriut dhe të gjithë botën!

Perëndia (se njerëzit nuk janë në gjendje) vëntë dorë!