Rreziku i fashizmit është real

Edhe pse me karakteristika të veçanta, periudha që po kalojmë, ka një ngjashmëri  historike  me fillimin e viteve ’20 të shekullit të kaluar, kur lindi fashizmi si ideologji dhe u instalua më vonë në pushtet në disa vende europiane.

Shumica e shteteveve europiane në fund të Luftës së Parë Botërore ishin republika ose monarki parlamentare. Jeta politike ishte shumë e trazuar, me përpjekje pas përpjekjesh për grushte shteti, me vrasje kundërshtarësh politikë, me një lloj nevrastenie në debatet në parlament. Jeta shoqërore ishte tejet liberale dhe në shumë qytete të mëdha deri në shthurrje të moralit ekzistues. Inflacioni ishte i lartë dhe po ashtu edhe papunësia, por bursat lulëzonin. Ideologjitë socialiste dhe komuniste gjithashtu ishin në lulëzim të plotë. Mbi pabarëzitë sociale dhe shoqërore ishin ngritur dy rryma kundërshtare për kontrollin e pushtetit :ajo nacional – socialiste dhe ajo komuniste. Të dyja kundërshtare të betuara të demokracisë liberale.

Nacionalizmi dhe mbrojtja me çdo më nyrë e interesave të vendit(deri me përlasje të armatosur)ishin në themel të fashizmit, së bashku me krijimin e një gërshetimi  të klasave brenda shoqërisë, nën drejtimin e një partie të vetme, si parti-shtet dhe një lideri të fortë të quajtur hapur ose jo diktator. Por edhe karakteristikat e fashizmit ishin të ndryshme në varësi të karakteristikave të popullsisë dhe të udhëheqsve të tyre. Nëse fashizmi i Musolinit zëvendësonte “luftën e klasave” me “revolucionin nacionalist”, nazizmi i Hitlerit kishte në bazë “socialdarvinizmin dhe epërsinë e racës ariane”. Fashizmi i Frankos ishte i një lloj “nacional katoliçizmi” i drejtuar kundër komunistëve dhe masonëve; ai i Salazarit ishte jo vetëm kundër partive liberale por edhe kundër nacional socialistëve, kurse austrofashizmi i Dollfuss-it ishte I natyrës të “shtetit korporatë“ që përjashtonte gjithë partitë, jo vetëm ato ekstremiste, por edhe ato të moderuara. Tek Musolini dhe Hitleri, elementët e populizmit ishin në pakufi, kurse tek të tjerët dhe sidomos në Salazari ishin fare të pakta.

Edhe mënyra e ardhjes në pushtet ndryshonte nga njëri diktator në tjetri, Musolini pati bërë një grusht shteti të butë(pa viktima), Hitleri dhe Dollfuss kishin ardhur në krye pas zgjedhjeve të lira, ndërsa Salazari zëvendësoi diktatorët ushtarakë paraardhës. Vetëm Frankoja kishte marrë pushtetin pas një lufte të gjatë civile, që solli shumë viktima. Fundi i diktaturave fashiste ishte gjithashtu i ndryshëm. Në Gjermani , Itali dhe Austri erdhi pas pushtimit nga Aleatët.  Në Spanjë, me vdekjen e Frankos u kalua në një monarki parlamentare, e projektuar nga vetë Frankoja. Në Portugali, katër vjet pas vdekjes së Salazarit, diktatura fashiste u rrëzua me grusht shteti nga një grup ushtarakësh të majtë dhe kalimi në republikë zgjati për disa vjet dhe jo pa trazira.

Me përjashtim të Spanjës, gjithë diktaturat fashiste sollën gjallërim të ekonomisë në vendet e tyre. Kjo e bëri më të suksesshme propagandën e regjimeve. U duk se e ardhmja e mënyrës të organizimit të shteteve i përkiste diktaturave. E megjithatë në Angli, fashizmi britanik i Mosley-t nuk arriti të gjente mbështetje të gjerë në popullsi. Po ashtu në Francë, edhe pse të shumtë në numur, grupet e ekstremit të djathtë nuk arritën asnjëherë të formonin një lëvizje masive, që mund të synonte marrjen e pushtetit.

(vijon)