Aleksandra

 Duhet të kishte qënë e bukur në të ri të saj. Edhe e mënçur. Fliste shtruar, me fjalë të renditura mirë dhe që peshonin edhe pse zërin nuk e ngrinte kurrë. E veshur me sqimë dhe flokët gjithnjë të rregulluar bukur prapa. Dukej sikur nuk mund të gabonte kurrë. As mund të ngutej. Trupin e mbante drejt edhe pse i kishte kaluar të shtatëdhjetat.

Aleksandra Ilon, të vegjël e njihnim si teta Sanda, e zonja e shtëpisë të pazakontë, që kishim përballë pallatit ku jetonim. Ndryshonte nga gratë e tjera të veshura me të zeza. Kishte rreth vetes një lloj brerore thjeshtësie dhe fisnikërie, që të bënte të ishe më i kujdeshëm kur t’i kërkoje leje për të hyrë në oborrin e saj për të pirë ujë. Sigurisht, që me dashuri ajo na lejonte në atë oborr të pastër, ku edhe pse rrinin edhe disa familje të tjera nuk ndeshje në sendet e rëndomta që kishte jo rrallë në oborret e shtëpive korçare. Ne nuk dinim se cila ishte teta Sanda, pasi ajo jo vetëm nuk kishte nipër e mbesa në vërsën tonë, por edhe kur ngjiteshim nëpër apartamentet tona, nuk pyesnim prindrit për të.

Kur u rritëm, e pamë edhe të punonte ndonëse e shtyrë në moshë. Vinte çdo ditë një veturë, që e shpinte në Maliq, ku ju përkthente disa specialistëve gjermanë, që punonin për Kombinatin e Sheqerit. Admirimi për të na shtohej. Gruaja fisnike, që zotëronte disa gjuhë të huaja dilte e veshur si një zyrtare e një vendi Perëndimor, hynte me kujdes në ndenjësen e parë të makinës, në Korçën e viteve ’80, ku ishim mësuar të shihnim disa gra funksionare, që binin në sy me ca “tajere” të shëmtuara dhe me një dosje të madhe në dorë.

Edhe pse kisha hyrë me qindra herë në oborrin e saj, ku veç hardhive kishte edhe një pjeshkë edhe një fik, nuk kasha pasur rastin të hyja brenda shtëpisë . Nga jashtë, i njihja çdo cep, se edhe çatinë me “luspa” metalike e shihnim nga tarraca e pallatit ku jetonim. Ishte ajo shtëpi me dyqane në katin përdhe, pjesë e rëndësishme e fëmijërisë dhe rinisë sonë. Në verë, kalonim me orë të tëra të paradites në sofatet e gjëra dhe të freskëta të pjesës perëndimore të saj, nga ku mund të shihje gjithë njerzit që “vozitnin” bulevardit, që aso kohe mbante emrin e Leninit.

Teta Sanda nuk ankohej kurrë për zhurrmën që bënim duke u grindur a duke u hargalisur edhe pse dritaret e dhomave ku rrinte binin mbi vendin ku “zdërhalleshin” një “lukuni” studentësh dhe gjimnazistësh, që ngacmonin njëri tjetrin. Shtëpia përcillte të njëjtën qetësi dhe fisnikëri si e zonja e saj. Më pati bërë përshtypje një herë, kur dikush nga fëmijët e mëhallës thërriste “Mama, mama!” dhe Aleksandra, që ndodhej pranë nesh shqiptoi qetësisht me vendosmëri “C’është kjo mama, mama! Ne kemi fjalën tonë të bukur Nënë!”

Kishte jetuar bashkë me burrin e saj Tashko Ilo, më shumë jashtë Shqipërisë se brenda saj dhe ishte aq e shqetësuar për fatin e shqipes.

Në një bisedë të gjatë, verën e vitit 1983, kuptova diçka më shumë se cila ishte Aleksandra.

Në temën e diplomës, që më ishte caktuar nga Katedra e Arkitekturës, duhej të studioja ndërtimet dhe ndërhyrjet urbanistike në Korçë, prej fillimit të shekullit të XX e deri në përfundimin e Luftës së Dytë Botërore. Një nga ndërtimet më të spikatura, ndërtesa e stilit bizantino-rumun e Aleksandras, do përfshihej në studim. I kërkova teta Sandës të shikoja shtëpinë dhe të më tregonte për historinë e ndërtimit të saj. Më ftoi në dhomën e saj të ndenies dhe më tregoi historinë e jetës së saj me bashkëshortin Tashko Ilo, mes Vjenës dhe Bukureshtit, përpjekjeve për Shqipërinë dhe dëshirën për të jetuar në Korçë. Fliste shtruar dhe rrjedhshëm e nuk më mbetej veç të dëgjoja, një novelë të romantizmit të Rilindasve nga goja e një gruaje shqiptare të shkolluar dhe të sojme. E ndoqa pas, në disa nga ambientet e shtëpisë(të tjerat ishin të zëna nga qeramarrësit e future nga shteti) dhe me krenari më tregoi kompletin e bardhë të dhomës së gjumit, të cilin, pas vdekjes ja kishte kushtuar organizatës së gruas në Korçë. Shtëpinë ja kishte lënë trashëgim qytetit.

Më befasoi modernizmi i brendshëm i atij projekti, që dallonte shumë nga vilat e mëdha korçare të ndërtuara në fundin e viteve ’20. Arkitekti rumun kishte ditur të harmonizonte një planimetri të kohës me stilin e jashtëm bizantino-rumun, që dukej se i përkiste dekadave të mëparshme. Ishte padyshim projekti më bashkëkohor i ndërtuar deri ato vite në Korçë. Një fletë planimetrie të instalimeve të ngrohjes, që më dha teta Sanda e ruaj ende.

Atë kohë,  mendoja se si do ishte Korça e njerëzve si Aleksandra dhe Tashko Ilo, nëse nuk do ishte izoluar për dekada nga lidhjet me botën, lidhje që e kishin bërë të ishte ai qytet aq perëndimor në vitet ‘30. Nuk kisha imagjinatë shumë të fortë, se edhe qytetet e botës i kisha parë vetëm nëpër revistat e arkitekturës dhe filmat që jepte TV Skopje.

Korça e ëndrrave të patriotëve të fisëm mbeti në vend.

Aleksandra, kjo korçare e pazakontë, nuk la pas trashëgimtarë. Edhe ëndrrat i mori me vete.

Nuk di nëse në atë xhevair që i la qytetit kanë vënë një pllakë të thjeshtë ku të lexohet:

“Kjo banesë është dhuratë për qytetin e Korçës nga fisnikët Aleksandra dhe Tashko Ilo”

Nëse nuk ka diçka të tillë, më bëni me faj edhe mua!