Dy Frenkët e Arkitekturës

Para disa ditësh mbylli sytë Frenk Geri (Grank Gehry) arkitekti më i fmashëm mes të gjallëve. Edhe me ndikimin më të madh tek brezat e arkitektëve.

Gjatë këtyre ditëve çshtë shkruar shumë për poezinë e tij arkitekturore dhe unë nuk kam ç’farë të shtoj qoftë dhe në mënyrë modeste. Dua vetëm të krahasoj efektin që pati vepra e tij, mr atë të veërës së një tjetri gjeni të arkitekturës – Frenk Lloid Rajt (Frank Lloyd Wright).

Janë dy qasje thellësisht revolucionare dhe krejt të shkëputura nga veprat e tjera arkitekturore të kohëve të tyre.

Dekonstruktivizmi i Gerit (edhe pse vetë nuk e pranonte këtë kategorizim të veptës së tij) la gojëhapur rrethet arkitekturore në vitet ‘80 të shekullit të kaluar, sepse dallohej edhe nga rrymat e tjera postmoderniste, pë përmendur faktin që në të njëjtën kohë shumë arkitektë ende projektonin vepra të arkitekturës brutaliste. Në të njëjtën mënyrë, pat shokuar Vila mbi ujëvarë (vepër tipike e arkitekturës organike) në vitin 1934, të njëjtat rrethe që ishin të përqëndruar në arkitekturën moderne, të cilën e quanin si fjalën e fundit dhe të pakapërcyeshme të arkitekturës së shekullit të XX.

Ashtu si më parë Rajti, Geri e sheh ndërtimin të larguar nga ligjet e ngurta të statikës dhe përllogaritjeve matematikore si dhe kufizimeve që sjell funksioni utilitar, por të frymëzuar nga ligjet e estetikës që ekzistojnë në natyrë si dhe prirja për të dhënë vepra arkitekturo-skulturore. Veçanërisht tek Geri vdes maksima e famshme “Forma ndjek funksionin” (Form follows function).

Tek të dy mund të hasësh atë që do e quaj “komplksin e të qënit Perëndi”, nga mënyra se si operojnë me krijimin e formave dhe të hapësirave. Të duket se ndjehen në kohën e Gjenezës, atëhere kur Zoti brenda një jave krijonte Gjithësinë me planetet, Tokën me detet, lumenjte, malet dhe luginat. Këtë ndjej kur shikoj veprat më të mira të të dyve.

Ka shumë përkime të vogla e të mëdha në jetët e të dyve.

Të dy janë arkitektët amerikanë më europianë. (Edhe pse u lind në Toronto dhe u largua prej saj kur ishte 18 vjeç. për shkak të arsimimit dhe të studiove të tij nuk mund ta quaj Gerin kanadez.) Ky përcaktim i imi niset nga fakti, që rrethet artistike europiane kanë qënë gjithnjë më të hapura ndaj rrymave të ndryshme të artit. Në Europë është eksperimentuar më shumë në arkitekturë. E megjithatë dy më të mirët janë formuar në SHBA dhe kanë punuar atje.

Geri ishte 67-68 vjet kur projektoi kryeveprën e tij Muzeu Gugenhajm i Bilbaos, dhe po aq ishte Rajti kur projektoi Vilën mbi ujëvarë.

Kryeveprat gati magjike, Muzeu i Bilbaos dhe ai i Nju Jorkut, lidhen të dyja me fondacionin Solomon Gugenhajm (Solomon Guggenheim). Tek të dyja nuk di nëse të mrekullojnë më shumë veprat e artit që ndodhen brenda tyre, apo arkitektura e interiereve dhe eksteriereve.

Geri dhe Rajti nuk u mjaftuan vetëm me projektimin e veprave arkitekturore, por edhe të shumë sendeve duke nisur nga bizhutë dhe deri tek shishet e pijeve.

Të dy jetuan mbi të 90-tat duke krijuar shumë për fatin tonë dhe të të gjithë brezave pasardhës.

Nëse vërtet ka një Parajsë dhe një kënd arkitektësh brenda saj, me siguri dy Frenkët duhet të jenë duke biseduar tani me njëri tjetrin pa ndalur të prehen në paqe.

Paqen arkitekturore e kanë skalitur në mendjet e zakonshme tonat.